1. Soli
Quis novus hic animis furor incidit? unde repenteMens fremit horrentique sonant praecordia motu?
Quis tantus quatit ossa tremor? Procul este, profani,
Este! movent imis delubra excussa cavernis
5Adventante deo et mons circum immane remugit:
Scilicet antiquas tanto post tempore sedes
Dignatur tamen atque situ marcentia longo
Antra subit consueta, deum confessus, Apollo,
Inspiratque graves animos et pectore magnum
10Saevit, agens oestro, furiataque corda fatigat
Bacchantum rabie atque agitatu mentis anhelo.
Iam mihi, discussa mortali pectore nube,
Parcarum reseratur opus; iam panditur ingens
Annorum series et longum interprete cassa
15Certatim tenebris quaerunt erumpere fata,
Angustumque premunt pariter tot saecula pectus;
Iam mutat vigor atque hominem desuevimus aegrum,
Admissi supera depascere lumina luce,
Praesentesque deos propius ipsumque tuemur,
20Solus inexhausta qui lampade cuncta gubernat,
Sol pater (unde etiam Solem dixere priores),
Et patria longe moderatur imagine mundum,
Idem rex hominum atque deum, pater omnibus idem,
Candida quem Thia, ut perhibent, Hyperione magno
25Conceptum rapidas Acheloi fudit ad undas,
Ingentem ingenti et radiantem luce paterna.
Nam, cum coelicolis Hyperion cognitus unis
Degeret, humanis contingi captibus exsors,
Qui nisi de bruto nequeunt capere augmina sensu,
30Et tamen ignotus nollet per saecla latere,
Auricomum genitor foecundo lumine Solem
Edidit effigiemque sui formavit ad ipsam,
Per quem sublimes possimus tollere mentes
Metirique animo et conferre incognita notis,
35Utpote naturae tantum qui visilis anteit
Omnia, quam divos inter pater emicat omnis
Infra seque premit magnorum saecla deorum;
Neve loco terras non conveniente vaporet,
In media medium mundi regione locatum,
40Umbrarum iussit, iussit confinia habere
Lucis et ignitos hac exercere iugales,
Unde queat propius tenebrosa accendere flammis
Et dare vicinum germanae lumen opacae:
Hunc dextra laevaque Anni Mensesque Diesque
45Circumstant nutusque observant Tempora heriles.
Ipse gravis quatiens gemmarum pondere habenas,
Ingreditur superis curru spectabilis aureo,
Qua patet obliquum medium via secta per orbem,
Certa premens certus vestigia: cedit eunti
50Continuo flectitque loco turba obvia divum,
Regales propius veriti contingere gressus,
Munificus licet immensi partitur honores
Inque ipsos mundi moderamina dividit ultro,
Commodus imperium multis tenuisse secundis,
55Non tamen ut summae rerum invigilare suetus
Naturae partem totius negligat ullam:
Nam sublima inferna salutifer omnia flammis
Ipse suis lustrat lustrataque servat et auget,
Complexus terram atque auras coelumque profundum
60Et quae mortales maria appellare solemus;
Permixtusque tamen rebus contagia nulla
Accipit et cunctis visus dumtaxat inhaeret.
Hinc et Sidonii, stellis genus acre tuendis,
Fecerunt capti vicino errore ruinas
65Luciferumque omni privarunt corpore fontem,
Esse rati purae nimirum et simplicis actum
Mentis de propria mittentis lumina sede,
Ipsa etiam lux quandoquidem sit corpore cassa:
Nec vero, in morem rapidi cum fluminis acta
70Omnia, materia faciente cupidine rerum,
Crescendoque fluant totiens crescantque fluendo,
Aut alio donante novas potuere sub auras
Surgere et aetatis contingere lumina laeta
Aut offecta mali volvendis mensibus anni
75Rursus in antiquam posito squallore iuventam
Luxuriare novasque iterum sibi sumere vires,
Cum primum tepidi sub tempora verna Favoni
Aura suum terris genitalem exuscitat auctum
Adventuque dei gemmantia prata colorat.
80At pecudum genus omne viget, genus omne virorum,
Perculsi teneras anni dulcedine mentes,
Concurruntque obnixi inter se frontibus hedi
Et nova lascivo persultant pabula motu,
Nec liquidum tremulis concentibus aera cessant
85Mulcere et laetum volucres Paeana sonare,
Contectae nemorum viridantibus undique ramis
(Et cum mane novo terras Sol exit Eoo
Visurus thalamo et cum seros vespere currus
Solvit et oceano viduas commendat habenas),
90Donec in humentes spatiis declivibus Austros
Paulatim flexo secum trahat omnia gyro
Detque locum letho et rursum regna altera mundi
Atque alio terras longe beet orbe repostas,
Natura prohibente moras rerumque suaque.
95Nam neque res, alia non deficiente vicissim,
Ulla potest dulces invisere luminis auras
Crescendoque aevum capere atque assumere vires,
Et vita coram (quid enim nisi vivida rerum
Vita satorque animarum aeternus Sol pater et fons?)
100Esse locum siquis letho putat, avius errat
Naturae procul a vera ratione vagatus.
Ergo, corporibus ne tandem exhausta creandis
Sylva cadat naturae aut Sol pater omnibus idem
Occupet in parti totis bona debita terris,
105Alterno temone, cavi modo brachia Cancri
Ignit et aestivam rectus ferit inde Syenen,
Nunc pressum Aegocerota, gelu regna horrida longo
Saturni visit senis ignavaque pruina
Pigros exhortatur equos et verbere saevit.
110Interea medius magnum permensus Olympum,
In coetum vocat atque imis annexa suprema
Componit docilis blandi dulcedine plectri
Diversasque uno partis tamen intertextu
Unit ab unius genitoris imagine magni;
115Et toto pater exercet commertia mundo,
Non tantum gravitate carentia pondere pressis
Aut sicca innectens humore fluentibus aut quae
Igne calent multo glacie torpentibus acri,
Verum etiam mortalibus aeterna atque caducis,
120Omnia, qua patet immensi plaga lucida regni,
Complexus stabili per mutua vincla catena,
Unde parens Natura et amica daedala lite
Semina, de pulchro revocato imitamine coelo,
Tot facies volucrum varias, tot saecla ferarum
125Concipiunt, tot marmoreo monstra humida ponto,
Diffusasque beant cornu praedivite terras.
Nam mentis vim divinam mortalibus aegris
Quis non aetherio de Sole intelligat esse,
Nunc quoque terrena videat cum mole gravatos
130Mutari tamen ad mutati lumina Solis
Et pariter motusque omnis speciesque novare
Ad nutum patris et variari tempus in omne?
Ille genus vivat mortale, ille omnia sancta
Luce replet, visumque oculis rebusque colorem
135Sufficiens, ligat ille benigna quaeque catena
Atque modis unit late bonus omnia miris,
Ille vices variatque annorum et gentibus aegris
Tempora metitur simul idem atque explicat idem
Fatorum seriem et non exorabile pensum,
140Lucida perlapsus coeli duodena per astra,
Permutatque vices et amaris prospera miscet,
Nunc felix mihi, nunc alii; neque enim bona semper
Publica privatas possunt admittere curas
Et quid quisque sibi prudens fugiatve petatve,
145Sed, qua sancta trahunt divinae commoda summae,
Ipse artes, ipse ingenium censusque viritim
Partitur variatque modis: nunc infima rerum
Tollere humo populique potens imponere habenis
Detractos opera atque alieni pondere aratri,
150Nunc solio insignes patrio sceptrisque beatos
Deturbare loco et praesens damnare ruinae;
Aut alacres raptare in bella virilia Martis
Et studio immani fusi exercere cruoris,
Aut caeci desideriis infamibus auri
155Incoquere; hos animi exigui et rationis inanes
Desidia miseroque agitare cupidine rerum,
Hos cantu mulcere levi et suspendere hiantes
Solis ad armenta atque inclusos utribus Euros
Infamesque dapes sociorum Ithacensis Ulyxei;
160Saepe animis inflare tumentibus aspera corda
Vicinoque ciere duello et pascere praeda
Nec leges nec dignatos communia iura,
Saepe modo ventri pecudum dare nequitiaeque
Et damnare leves stactae bene olentibus auris;
165Aut inopes, regno extorres, formidine lethi,
Heu, miseros variis tamen exagitare latebris,
Bithynamque fidem et Ponti male tuta quaerentes
Hospitia (usque adeo paucis mors optima rerum
Intellecta atque illudit vitae improba Syren!),
170Aut cocco rapere immodico pictaeque nitore
Vestis honorati praestantes corporis auctu,
Sed nimios tamen et plebis formidine laetos;
Interdum sine more, sine ordine mittere quosdam
In scelus omne, novas laetantes nectere clades
175Cladibus insanaque hominum incrudescere caede
Et praedas vectare et saevis tradere flammis
Omnia nec gnaros sociis nec parcere amicis,
Interdum facilesque animi morumque benignos
Clarare et trutina pendentes omnia iusta,
180Et quibus indignum tenui insultare clienti
Et perferre malis turbantes quaeque rapinis;
Nunc alios premere indecores nec nomine multo
Nec dignos fama et tamen intra tecta timendos,
Et quorum imperiosa domi fortuna paternae,
185Quique sibi plaudant nimio plus et sua tantum
Mirati nil praeterea admittantve probentve,
Ignari prorsus parere et cedere cuiquam,
Nunc alios foedare libidine turpiter actos,
Non patriae natosve parentibus atque propinquis,
190Non sociis, non ipsa vocatae in foedera lecti,
Spectaclis potius sed inanibus et male frugi
Pigritiae tantumque mero indulgere paratos
Atque ioco et vacuos captantes undique risus.
Iam quotiens aut regifico de culmine coeli
195Vagitusque hausit primos et inertia membra
Fusa solo domina excepit miseratus ab arce
Aut roseo iam tum exoriens prospexit ab ortu
Aureus et primo nascentem afflavit Eoo,
Ipse manu laeta deductum ad limina regum
200Hortaturque animisque replet, ipse excitat acri
Spe dubiumque etiam rerum incertumque futuri
Insinuatque aulae atque inter regesque ducesque
Versantem nunc divitiis attollit opimis,
Nunc ultro fascesque fluunt dominaeque secures
205Purpuraque ac missum externis de finibus aurum
Undantesque clientelae et fastigia rerum
Spem supra votumque animi; quin aspera saepe
Signa virum, saepe innumerae stupuere catervae
Ductantem rigidos insana in bella maniplos,
210Praesertim adverso Atlantis si littore fulsit
Iuppiter et, summum coeli Mavorte tenente,
Ipsa quoque angello quovis arrisit ab uno
Luna vaporifera radiorum lampade plena.
Nam neque tum fluvii obiecti nec barbara claustra
215Armatum tenuere audacisve agmina Pori:
Qua via nulla, ruit praeceps et fulminis instar
Victor ad extremum ferro metit obvia Gangen,
Unus homo terris natus dare iura subactis.
At frustra ingentes iras, frustra aspra potentum
220Declines odia, infelix, generique tibique,
Et tantum aerumnae prima damnatus ab hora,
Herculeo quotiens pronus mare vespere sero
Natalem infecit, dum iam iuga solvere prima
Nocte parat fessus caecis subeuntibus umbris,
225Sudoremque viae puro lavit aequoris amne,
Suspensus cura fumantum totus equorum:
Tunc animi vitia exundant ingentia iniqui
Multiplicesque doli, tunc felle madentia corda
Pallentesque artus aegroque in corpore febris
230Assidua et subitae fortunae exempla ruinae:
Omnia quae ut rapidi tamen inclementia Martis
Saturnique auget tardum iubar (utpote uterque)
Infandisque hominum vitiis laetique ruina),
Avertit Venus et sancti Iovis aureus ardor
235Lunaque partiliter positu radiata benigno;
Nec tantum avertunt, verum et praedivite fama
Nobilitant censuque beant et fascibus auctos.
Ipse gravis tantumque aspectu optandus amico,
Si tamen ex imo depressae cardine terrae
240Viderit hoc coelum tunc primum haurire parantem,
Ne tibi rem tenuem, ne primae incommoda vitae
Suspira, puer, et meritis quod gratia nullis
Respondet quaesita: aderit sors laetior olim,
Cum te compositum iam tandem cana senectus
245Excipiet sortisque hylarem votique potentem
Longaque pensantem fortunae vulnera laetis;
Interea damna atque aetatis mille labores
Disce aequis perferre animis nec acerba parentis
Fata nec effusi iacturam horresce peculi,
250Aut contra magnum impatiens contendere Solem
Perge, animosi Euri quem horrent et signa sequuntur
Sudumque pluviaeque et grandinis impetus acer,
Neu spera thure et multa prece flectere posse
Ferrea constanter servantem pensa Sororum,
255Quamvis immeritos supremo tempore casus
Graiorumque animo miserans modo tristia fata,
Avertit terris oculos confessaque luctum
Signa dedit moesta tenebrarum nocte volutus,
Tantum oculis scelus indignatus cernere rectis.
260Ergo non pietas illos, non inclyta facta
Virtutesque artesque et coelo cura vagata
Texerunt: cessere malis tot moenia flammis
Versa solo, tot coelicolum templa aurea divum,
Gensque virum terris et ponto nata tenendo
265Proiecti misere foedas pavere volucres.
Et dubitem sancti in terris nihil esse fateri?
Ipsi, quos patriae excidio sors ultima rerum
Subduxit, tumulis proavorum avellimur, heheu,
Fortuna graviore et toto spargimur orbe,
270Humanae exemplum vitae sortisque futuri.
Quod si non regisque mei natique benigna
Cura sit, ipsa ruat divinae gratia linguae,
Ipsae artes tantoque virum sacrata labore
Nomina Lethaeis abeant immersa lacunis.
275Illi relliquias monumentaque sancta Pelasgum
Colligere et saevis certant subducere fatis
Tantorum saltem decus ingeniumque virorum
Scriptaque divinas animi testantia curas,
Mortales supra captus mentemque caducam.
280Praesidium soboli certum quandoque renatae,
Sol pater, et siquis misero deus aethere in alto est
Praeterea, nec cuncta carent mea pondere vota,
Hos saltem cinerum patriae excidiique misertos
Felices iuvenemque suis servate patremque
285Sedibus, immunes odii indecorumque laborum
Fortunae: at siquid gravius, pater, imminet, in nos
Vertite nec vita dignos nec luminis aura!
2. Lunae
Colles Etrusci, vosque non ultra measSensura voces flumina,
Totiensque dicta iam mihi Florentia,
Adeste supremum, rogo,
5Dum pauca vobis, grata sed grati, ultimo
Mandata discessu damus,
Testati amica civium commertia
Et Medicis hospitium mei.
O fida quondam tot cohors sodalium,
10Duri levamen exili,
Ego ne, relictis, heu miser, vobis, queam
Exilia perpeti altera?
Sed fati acerba vis ferenda fortiter!
Duc, Hylle, mannos ocius,
15Dum mane primus subrubet oriens novo:
Amo ego viatorem impigrum.
Interea amicis hinc et hinc sermonibus
Viae levanda incommoda:
Vel tu virorum fortium aut laudes Deum
20Incipe; canentem subsequar.
2 "Miles Gradivum cantat, upilio Palen,
Udus Lyaeum vinitor,
Cererem perustus messor aestivo die,
Mercator undarum patrem,
25Nos tot per alta nemora, per sylvas vagi,
Nemorum potentem Deliam."
3 "Enses Gradivus suflicit, pascua Pales,
Libera Lyaeus pocula,
Pingues aristas flava gentibus Ceres,
30Opes pater tridentifer,
Hunc lucis haustum Delia et sanctum iubar,
Lucina dicta matribus."
4 "Levisomna pubes, navitae, umbras temnite,
Temnite, viatores vagi;
35At vos sub ima fugite (si sapitis) vada,
Vis, helluones, humida,
Dum noctis atrum Delia horrorem excutit
Et plena replet omnia."
5 "Carpite cupita gaudia et fructus breves
40Lacrimarum, amantes, carpite,
Nec tu laborem differ, agricola impiger,
Sylvaeque lignator sciens,
Dum fratris almo Delia amplexu silet
Tenebrisque densat omnia."
6 45"Quid tot figuras Carpathi, quaeso, senis
Miraris, hospes candide?
Non est leones, non sues miraculum
Induere, non rapidas faces,
Sed hanc eandem, nunquam eandem quae prius,
50Lucere cunctis gentibus."
7 "Esto bimater, esto, Bacche candide,
De patrio femore editus,
Esto iuventae flore perpetuo nitens,
Imberbis annis omnibus,
55Cum mense semper dum nova exurgat novo
Totiens renata Delia!"
8 "Zanclaea tellus, sive tu Messenia
Mavis vocari, seu utraque,
Ecquid tot aestus saevientis aequoris
60Vicina cum videas freto,
Nostrae potestas quanta sit sentis deae
Oceani in ultima aequora?"
9 "Facunde, magni, Mercuri, Atlantis nepos,
Cui limina utraque pervia,
65Ecquid nigrantis regna cum peragres soli,
Cum lucidum unus aethera,
Nostrae potestas quanta sit sentis deae
Geminae potentis machinae?
Sed haec triformi sat deae: nunc iter, age,
70Coeptum sequamur ocius,
Vias precati prosperas tamen prius
Laetam viarum Deliam."
