Galassio Vicentino fere 1419/23, Theseis, Theseis thes. Theseidos libri tres (Giancarla Pizzato, tesi di laurea Università degli studi di Padova, 1980-81)

Saucia iam caecum virgo sub pectore vulnus
Gestat et ardenti nimium succenditur igni.
Vis latet in venis; totos depascitur artus
Ardor, nec requiem praestat spatiumque quietis;
5Nec quod amet tutum est, nec quod potiatur amato.
Ardet amans, nimio rapitur succensa furore.
Interea occursat menti generosa propago
Gentis cecropiae: repetit genus omne parentum
Theseaque in primis, cui sit placidissima mater
10Et genitor divis genitus de semine ponti,
Et Neptunus avus, Thetis est suprema canenti.
Nam canit Aegidae laudes titulosque genusque,
Ut quam fortis equo valeat, quam pectore et armis,
Ut pedibusque celer quam sit, vel promptior auris.
15Quamquam absit, coram semper praesensque videtur.
Sic animus frustra verbis et imagine ficta
Pascitur; interdum vultus faciemque videre
Aegidae ut credit, compellans vocibus hiscit
Et cupit ambito circumdare brachia collo.
20Iam natale solum vile est genitorque sororque
Et genitrix, omnes quibus una duxerat aevum.
Nobile Cecropidum nomen, genus omne solumque;
Egregios laudat mores habitusque virosque,
Et celsas iuvenum facies et corpora laudat.
25Thesea praecipue divis magnoque Tonanti
Comparat; hunc animo solum speratque cupitque;
Hunc servare parat, sociae et succurrere genti,
Vitet ut horrendi faciem et discrimina monstri.
"Num me crudelem dicent iuvenesque senesque,
30Et nil humani cordis, nil iuris habentem,
Si potero spectare oculis crudelia Thesei
Fata et si potero pereuntes cernere reges?
Quis tam crudelis spectator funera cernet
Immatura quidem, iuvenum tot corpora morti
35Tradier, expertes titulis et honore sepulchri?".
Haec ait et faciem lachrymis madefecit obortis;
Tanta illam dirae mortis tangebat imago!
Post haec ad Phaedram defert, cui singula pandit:
"Phaedra soror, mihi quam pietas sanguisque propinquat,
40O Phaedra, meis oculis quam lux, quam vita salusque
Cara magis, nostrum fidissima tu quoque pectus
Consilium accipies, noscit prius omnia nutrix.
Hic iuvenis nostris qui nunc stat moenibus hospes,
Me miseram, quanto mentem inflammavit amore!
45Quantus adest! Forti quam pectore! Gratia frontis
Qualis in aspectu! Nimium quam dignus amari!
Quale supercilium! Quanta est facundia linguae!
Egregium capitis decus est. Cur singula dicam?
Hic divis genitus, diva et genitrice creatus,
50Cui Neptunus avus, Thetis est suprema suorum.
At pater antiquus, Graium rex, praesidet arvis
Consilioque potens magnas moderatur Athenas.
Filius huic tantum puer est, dulcissima proles,
Ippolitus nomen: superat iam vertice patrem
55Pubescens mollique genas lanugine vestit.
Hic tibi se thalami expertem venerisque reservat;
Hunc tibi devovi, placeat modo iungere foedus.
O nos felices, maneat spes quanta nepotum!
Proposui Cretam patriasque relinquere sedes
60Exosas tandem; nam quis tam durus, iniquae
Tam patiens terrae? Sors o durissima regni,
Et scelerata simul! Monstro dat corpora diro
Humana, et fuso tandem pascenda cruore.
Vincuntur Diomedis equi feritate, leones
65Immanesque lupi, non mitis et ara Dianae.
Ipsa ego discedo scelerataque littora linquo,
Hoc comite; et primos cum lux detexerit ortus
(Suadet amor monstratque vias et carbasa tendit),
Procurvis iam iam sulcemus caerula proris.
70Sed tibi mens qualis? Quidnam, placidissima, sentis?".
At Phaedra, Ippoliti sensit pia nomina postquam,
Arsit, et extremas carpsit furor ipse medullas:
Non aliter magni cingunt ubi sidera nimbi,
Cum pugnant cori caelumque ardere videtur,
75Paulatim primo nox turbida nubila complet,
Vibratae lucis fulgor mortalia terrens
Pectora et angusto percurrens lumine terras.
"Duc age nunc, germana tuis dulcissima votis.
In quascumque voles terras; tranabimus ambae
80Haec freta; cecropios portus gentemque petamus
Dissimilem nostrae. Nam quo praestantior illa est!
Haec gens crudelis fusoque in sanguine gaudens:
At genitor Minos quam patiturque videtque
Impius et divos nescit post facta timendos!
85Sed tu cecropias insigni laude per urbes
Diceris servasse simul tot corpora regum
Servatrixque virum populi cantaberis ore.
Occurrent matres; pro nati dona reductis
Sacrabunt; capies, felix Ariadna, coronas
90Intextas auro praestanti et perside gemma.
Nunc age, nunc properemus, ait: de littore funem
Rumpamus; celeri scindamus remige fluctus".
Postera surgebat fulvis aurora quadrigis,
Sternebatque viam Phoebo fraenatque iugales
95Ambrosiae foliis et dulci gramine pastos.
Hic, ubi stat secreta Thetis sub mollibus undis,
Rumpebat gratae somnos aurora quietis:
Omne genus pigris animantum pellit ab umbris
Instauratque vices cunctis operumque labores.
100Theseus interea vigilans, iam caede peracta
Deformis monstri, ferro quod et arte renitens
Vi superat, patriam turpi iam foedere solvens,
Ambiguum repetebat iter, vestigia retro
Observata legens, monitis adiutus amicae,
105Ac filum glomerans, primo quod poste ligarat.
Est locus ad laevam Cretes, minoia iuxta
Moenia, crebescens tenuis quem verberat unda.
Hic ingens moles saxo stat structa superbo:
Gnosiadum hic cineres (regum monimenta priorum)
110Compositi perstant tumulo manesque sepulti.
Hic profugis dictusque locus praefixaque meta est,
Ne longo errandum cursu varioque tumultu
Esset, nec nigram vox dispergenda per umbram.
At simul evigilans, stratis Ariadna relictis,
115Surgit amans, Phaedra comite, et non amplius una,
Et suspensa gradum portas evaserar omnes.
Accidit horrendum dictu et mirabile monstrum.
Forte duo pingues tauri totidemque iuvencae
Oblati, longum bellum pugnamque ciebant
120Cornibus inter se adversis et fortibus armis:
Una tamen multo nixu defessa refugit
Ocius, et dubiae noctis se condidit umbris.
Restabant gemini, non tardi ad vulnera, tauri;
Dumque diu certant vario discrimine, tandem
125Alter in alterius consurgens vulnera taurus
Hostis, in occursu tota vi concitus hostis
Irruit, et largo terra est madefacta cruore.
Pectoris excussae crates atque ossa refracta:
Ille animam victus multo cum sanguine fudit,
130Et moriens vacuas pulsabat calcibus auras.
Tabuit horrendis monstris exterrita virgo,
Et celerem gressum pariter cum voce repressit
Utraque, sed maior trepido sic fatur ab ore:
"Cara soror, quidnam divum haec prodigia monstrant?
135Poenitet incepti; nimium temeraria dicar;
Ignotis populis Cretam patremque decusque
Posthabuisse ferar". Simul et vestigia retro
Torserat, et Phaedram meditantem multa reliquit.
Phaedra refert: "Divos meditari talia credis,
140Scilicet hos vacuos curis haec monstra referre?
Tu sequere inceptum; rident nam talia divi.
Quid tristis dubitas? Amor est qui talia cogit:
Laudabunt tandem factum divique hominesque.
Quid patriam defles, ceu terrae et littora desint?".
145Haec dum multa serunt vario sermone paventes,
Thesea conspiciunt, passu properante: "Quid, infit,
Quisve moras tantas cogit vos nectere casus?
Iam properetis, ait; navem conscendite tandem,
Dum poscunt fluctus, venti dum carbasa tendunt".
150Haec tantum pariterque manu de littore funem
Rumpit et undosum scindit mare concita classis.
Insurgunt remis iuvenes, freta turbida verrunt,
Ingeminant ictus: tunsae fragor aurea rumpit
Sidera, decurrunt madido de corpore rivi
155Sudantum. Laudes simul et pia carmina dicunt
Servanti Veneri; quales cum frigida linquunt
Littora strymoniaeve grues, aut candida cignus
Aut Nilum aut pinguem Tibrim terrasque benignas
Dum petit, ac hyemes campis permutat apricis.
160At pius Aegides, puppi stans fixus in alta,
Laetus agit grates divis Venerique Iovique;
Post haec, spumanti vino cratera coronat
Et libans fundit ventis et voce precatur:
"Ferte viam, venti, facilem"; simum ipse nigrantem
165Dans hyemi sacram pecudem, tum viscera salsum
Porricit in marmor cupidusque potitur amica
Amplexuque fovet pavidam: dehinc oscula figit
Dulcia, speranti nullos iam posse nocere
Caelicolum, nec dulce bonum mutarier usquam.
170Spes hominum fallax fatique incerta futuri!
Quam varias rerumque vices fortuna modosque
Invenit, et numquam certo stat tramite currens!
Te miseram, quantus luctus lachrymaeque secuntur;
Sed nescis quotiens cupies occumbere mortem!
175At ratis interea fertur, spirantibus austris,
Et repetit varias fluctu sparsasque per aequor
Cicladas et vario relegit freta concita cursu.
Tum mare turbari summosque attollere fluctus
Coeperat et subita caelum nigrescere nocte.
180180 Mutantur venti; rapit in contraria quisque;
Tres totos errant soles, tot noctibus iidem.
Non tamen Aegides, quamvis furit aura, resolvit
Amplexus cupidusque magis sua gaudia servat,
Securus pelagi large surgentis in undas:
185Ceu trepida sub nocte lupi populantur ovile,
Cum fervens ira sequitur vestigia pastor,
Vicinos ciet agricolas acresque molossos:
Ille fugit praedamque tenens simul urget et aufert.
Quartus erat titan iam iam declivis et undis
190Mergitur: apparent vicinae littora Naxi:
Thesidae fessi classem ad navalia vertunt
Atque salo infusi simul obversantur harena
Disponunt cupidi mensas et corpora curant.
Aegides nil tale parat, nec talia pensat;
195Ardet amans nimioque ardens exaestuat igne;
Phaedra placet; thalami veniunt oblivia primi.
O nimium felix, facili qui victus amore est:
Infelix, cuius turbant sua gaudia luctus!
Labitur ex animo dilecta Ariadna novasque
200Theseus accendit flammas rapiturque furore
Dissimili primo: quanto est haec pulchrior illa,
Tam magis atque magis vires habet ipsa cupido.
Non promissa fides et amor iurataque verba,
Non dulces nuper thalami dulcesque hymenaei,
205Et frons et facies totiens laudata, nec illi
Sideribus similes oculi iam Thesea tardant
Immemorem meriti, supera quod fungitur aura,
Ne fallat fraudesque paret nil tale timenti.
Te miseram! Sine te ventis dare vela secundis,
210Altera cum veniet stellis aurora fugatis,
Perfidus attentat, scopulis solamque relinquet.
Altera iamque dies suberatque crepuscula lucis,
Puniceus caelo Phoebus monstratur aperto:
Theseus ignaram fati somnoque gravatam
215Ignotis scopulis, ignotis linquere terris
Apparat, et meriti tegitur iam gratia magni.
Execrat hanc animo mentem: dolor, ira furorque
Armat in exitium miserae nunc Thesea durum.
Interea nautas tacitos discedere portu
220Imperat et ventis iam iam dare vela secundis.
Audierant monitus cuncti; post iussa facessunt.
Iam medium tenuere omnes, salsosque secabant
Intrepidi fluctus; scopulos littusque solumque
Despiciunt aestu summo et surgentibus undis.
225Ast pigras Phoebus dudum compresserat umbras,
Siccabat madidae noctis vestigia flammis,
Cum subito surgit stratis Ariadna relictis,
Prosilit atque thoro, raptor quem struxerat herbis,
Quo dulcis somnus fessos compresserat artus.
230Excutitur; visu littus circumspicit omne.
Nullum in conspectu primo nec Thesea cernit,
Nec classem, aut socios; subita formidine pectus
Diriguit gelidoque simul stat lingua palato.
Est stupidae faucis subito conclusus hiatus
235Vultque loqui, nec verba potest dissolvere: tandem
Excelsam scandit molem latumque reposcit
Prospectum pelagi, videat si forte per undas
Et classem et socios atque ipsum Thesea cernat.
Ecce procul spectat fugientis vela per aequor;
240Agnoscit; longas voces iactavit in auras:
"Quo fugitis iuvenes? Numerum si quaeritis omnem,
Una absum: numero me me coniungite vestro.
Heu miseram, monstris linquor lanianda ferisque!
Cecropidae ingrati nimium, quos ipsa redemi
245Devotos miserae pesti caedique nefandae!
Hoc meritum et tali pensatis munere grates?
At tu, quem famae, patriae, patrique meisque
Praeposui, solam potuisti linquere, Theseu,
Quam tu iurabas plusquam tibi cuncta placere?
250Quo promissa fides et amor iurataque verba?
Quo dulces abiere ioci? Pudet omnia fari.
O gens crudelis, scopulis et stipite nati,
Quos in caucasia lactarunt rupe leaenae,
Ibitis immemores omnes meritique meique?
255Nonne haec de supero vindex spectabit Olimpo
Iuppiter atque imas vos fulmine trudet ad umbras?
Ite triumphales, argivas ite per urbes;
Poena tamen meritos, quamvis tardata, manebit.
Imprecor ipsa deos, moveant si talia, magnos,
260Si moveant superos mortalia facta quietos,
Sint memores sceleris tanti feriantque nocentes.
Deprecor, ut nati divulsum corpus amati
Spectes nec meriti rorantia membra per agros,
Coniugis atque huius, pellex quae facta, sororis
265Ante oculos funus videas doleasque gemasque.
Sit confusa domus; semper sit sanguine rorans;
Aegeus ante cadat, reducem quam cernat alumnum,
Iacteturque undis summaque inhumatus harena
Erret, nec solitum capiat decus ipse sepulchri.
270Aut nostri divum quisquam miserebitur, aut me
Praecipitem hoc saxo Glaucus spectabit ab undis".
Dum queritur, celeres iactant per inania venti
Hos questus lachrymasque simul gemitumque dolentis.
At ratis interea, fluctus dimensa, petebat
275Cecropios portus; celsa cum prospicit arce
Aegeus, agnoscit nati nigrantia vela,
Credit et absumptum fatis crudelibus ipsum
Thesea dilectum, supera nec vescier aura.
Obstupuit; gelidus coit ad praecordia sanguis;
280Canitiem lacerat capitis; dehinc pectora palmis
Pulsabat, longis implens ululatibus astra:
"Haec tandem, o, dilecte mihi, solacia patri!
Hanc ego, iam sine te gratam, nunc cernere lucem
Haud potero, fractus senio et praegrandibus annis.
285Te decuit iuvenem longam producere vitam;
Heu patris spes una tui, carissime Theseu,
Occidis! Infernas nunc te sequar ipse per umbras".
Haec ait, et liquidas descendit pronus in undas.