carmen de deditione Tarvisiensi et de morte Canis Grandis post 1392, carmen de deditione Tarvisiensi et de morte Canis Grandis (L. Padrin, 1896)

Scaliger interea Canis, aduentantibus horis
Vt sua nature persoluat fata, moueri
Signa iubet, tollique suas monet ordine Scalas:
Teruisiumque sue ditioni subdere, solum
5Quod si[bi] Marchigenis restabat in urbibus, optans,
Victrices acies solitis instruxerat armis:
Egressusque nouis Verone menibus alto
Colle sitis, cal[l]em crepitantem cautibus intrat,
Et Flubii transcur[r]it aquas. Felicia radens
10Oppida, Caldarium dextra leuaque reliquit
Illasium et placido residentem colle Suauem,
Et loca grata sibi nullum reuidenda per euum
Aspiciens, gelidas Alponis uenit ad undas.
Qua Noua Uilla suos ultra citraque colonos
15Instituit, primo posuit sua castra cubili.
Illic sera breui ducens uix otia nocte
Sub lucem sua castra mouet Cimbrosque repente
Finibus egrediens patriis intrauit in agros:
Et quesita graui penetrauit castra labore,
20Vt Monte[m]bellum, cui crescens incola nomen
Addidit et ludos tociens generauit agrestes.
Monticuli celsas geminoque in uertice turres
Deserit, et Cimbri patulas Antistitis arces,
Et, cui creta suo fecit de nomine nomen,
25Fructiferum collem; cui uix patet arduus axis,
Transilit et Uillam. non falsi nominis Altam:
Vincentina dehinc sibi menia dedita primum
Imperio tribuente subit possessa tot annis.
Obuia prodierat Uincentia tota, tubeque
30Cum lituis crepuere simul, symphonia cornu
Tibia nachar[i]e fecere tonitrua; totus
Tam uariis et tot clangoribus horruit ether.
Inde breui morula Cimbris ad bella uocatis
Exit, et audaces Catulos precedere iussit
35Qua Pataui sua rura serunt, cursuque peracto,
Quam ferus Anthenor struxit, celer attigit urbem.
Obuius heroi populus progressus agebat
Gaudia digna Deo, qui cladibus eruit illum.
Letus in applausu populi uultuque modesto
40Intrat, ut acceptans celsa pernoctat in aula.
Ipse Canis castris intentus ad arma parandis,
Luce secutura statuens sua signa morari,
Indulsit dapibus. Nonam iam Phebus ad horam
Ibat, et ecce ferus rumor Canis intrat in aures:
45Teruisii uenisse ferunt de parte cohortem
Que Pataui fines inuaserat, hinc quoque predam
Duxerat immensam. Canis indignatus id ausos,
Illicet arma uocat; subitus fragor imbuit urbem.
Hinc equites, illinc peditum properare cateruas
50Cernere erat, cunctique petunt sua signa manipli.
Ductor at in cunctis Patauine prouidus urbis
Menia Uerone populo seruanda reliquit,
Secum Antenoreas ducens ad bella nepotes.
Teruisii mox arua petens, iam luce peracta
55Plumbino iussit uictricia sistere signa
Muniuitque aditus uici, ne forte propinquis
Hostibus ad damnum castrorum intrare liceret.
Illic non multis residens exercitus horis
Mansit et ante diem ruperunt classica somnum,
60Seque dedere uie constructis undique signis.
Tempus erat, Cancer quo dat sua iura Leoni
Et patitur Titana Leo, nec fluxerat annus,
Dum Pataui sua tecta Cani tribuere potenti.
Ergo ubi Teruisii confinia Scaliger heros
65Intrauit, latos denso replet agmine campos,
Quippe decem secum legiones duxit, et ante
Menia Teruisii celeres uenere cohortes.
Prescia belligeri gens Teruisina tumultus
Non sese muris clausere, nec intus inertes
70Delituere uiri, sed apertis agmina portis
Obuia Scaligero uenienti signa tulerunt.
Inque suburbano reserate limine porte
Forti animo ciues contradixere forensi.
Illic pugna fuit crudelis et aspera: sese
75Defendunt ciues, impugnant acriter hostes.
Teruisina phalanx immensis uiribus obstat
Defendens sua iura, ferox sed principis ala
Scaligeri ualidis tyronibus ostia pulsant.
Et tunc Marsilius, Patauine gloria gentis,
80Grandis ad introitum satagebat rumpere porte,
Hac illac sternens equites peditesque propinquos.
Sed Teruisinis animos dabat ipse tuende
Dulcis amor patrie, pugneque erat exitus anceps:
Donec ad insultum ueniens Canis inclitus acri
85Confregit uirtute uiros sua claustra tuentes.
Namque ubi Scaligerum gens Teruisina ferocem
Agnouere Canem, non amplius obstitit omnis,
Terga dedere fuge, ciues in menia tendunt.
Insequitur gens fida Canis, tandemque receptis
90Ciuibus, - haud portis posuere repagula passis -
Intraturus erat miles Canis omnis in urbem
Hostibus immixtus, nisi Saracenica sursum
Porta foret, subito que clauderet agmina casu.
Turba magistra Canis se diuisere seorsum
95Et caute rediere retro; tamen unica cedes
Accidit ad portam premissi fortis Othonis.
Otho quidem Francus, cunei quoque signifer alti,
Procubuit saxo uenienti a uertice turris.
Nobilis ille nepos Ziliberti, strenuus idem
100Miles erat bellis et formidabilis hosti,
Inde Cani gratus; quanto neque gratior alter,
Mors fuit huic tanto grauioris causa doloris.
Isque modus mortis. Nam saxi is pondere cussus
Forsan adhuc uiuens refici potuisset amandus
105Otho, sed egrediens plebecula puluere stratum
Nudatumque uirum cunctos fodere per artus.
Accendit mors dira Canis precordia cari
Signiferi, cuneos per tot sua bella regentis;
Quique pepercisset delere suburbia flam[m]a,
110Iussit in illesis primo sub Marte Canino
Sponte iaci domibus, que Quadraginta tulerunt
Nomina Sanctorum; faciles arsere b[o]uille.
Teruisium spatiis paribus quasi funditur inter
Menia deuexum conuexaque in arua per amnes:
115Quoque suos fines distendit solis ab ortu
Marchia nostra, Forum Iuli procul aspicit urbem.
Flumina magna duo decorant nitidissima limphis.
Fontibus innumeris Cagnanus crescit ab Artho
Non procul a muris, quos labens molliter intrat;
120Pars tamen hinc illinc fossas interfluit urbis.
Maxima pars fluuii multos suscepta per arcus
Scinditur in riuos et cunctas urbis in oras.
Vnde molinorum rota plurima uoluitur amni,
Inferiora Silus, Casacorba missus, ab axe
125Occiduo ueniens, urbis secat amne profundo,
Et subito cursu flumen se iungit utrumque,
Adriacoque mari socio uehit amne carinas,
Fertque suum nomen Silus, haud Cagnanus, in equor.
Hec, urbs tota super latices fundatur, et omnes
130Fonte loci gelido placida replentur in urbe.
Frigus in hac ingens [h]yberno tempore regnat,
Estque triplo modicum glaciali frigore riuo.
Vndique tunc densis urbem cinxere cateruis.
Quaque diem claudit Phebus, sua belliger alta
135Gente Canis posuit forti munimine castra.
Nam, qua Martiribus stat fabrica structa beatis
Quadraginta, sui uexilli signa leuauit;
(Claustra domusque uiris monac[h]orum implentur et armis)
Cui dedit et cessit loca res et quaslibet abbas.
140Marsilius Grandis, sua quem Carraria notum
Reddidit, et Pataue dat iura uicarius urbi,
Signifer hic primus, caput in legionibus idem,
Pone Canem sedit dux a ductore secundus.
At, qua parte diem ueniens ostendit Eous,
145Bailardinus erat, cui dat cognomina castrum
Nogarola nitens, Cimbris presesque comesque.
Hic est, ipse Canis cui grandia facta suosque
Imposuit fasces per cuncta pericula soli,
Carus et affinis, uelut in fornace probatum
150Aurum, perpetuus cuius nichil ureret ignis.
Teruisium sed qua medio Titanis ab axe
Accipiens radios Tethim uidet ire propinquam,
Ipse Caminensis posuit sua castra Rizardus,
Differat ut patruo, dictus de fonte Nouellus
155Nempe, sui generis memor et uirtutis auite.
Quid referam? castris cuncti indulsere locandis
Et magna pro parte domos et tecta potentes
Inuenere quibus posuere cubilia leti.
Contigit id iuueni ponenti castra Rizardo:
160Franchorum genti sese muniuit et illud
Grandibus ambiuit non pauca indagine fossis,
Et sese fortis precinxit robore ualli.
Preterea turrem, que tintin[n]abula pulsat,
Muniuit pluteis, et propugnacula firmans
165Ducebat tutos inter sua munia somnos:
Ast alii struxere casas et frondea tecta,
Vt dum nundineas Martis Uincentia Campo
Instituit festina domos et diuidit artes:
Hic pretoris adest domus, hic sutoria pleb[e]s,
170Illic uasiferum possis audire tumultus,
Hac et aromatice redolent tentoria gentis,
Illac pannorum mercatrix turba sigillat,
Nec desunt precio qui uite commoda uendunt,
Et struitur leuiter totus Mars urbis ad instar;
175More sui uictoris aui pugnare parabat.
Mox fluviis pontes fabricantur, uinea muris,
Quicquid et obsesse nocuisset menibus urbis;
Omnia tam propere fiebant bellica circum
Instrumenta, quod hec non facta sed orta putares.
180Hinc timor inuasit ciues feralis, et ipsum.
Augebat iam dira fames inopina timorem.
Nondum messis erat noua menibus acta, Ceresque
Triticea in campis maior pars falce iacebat,
Pars stabat, crudumque uirens erat omne legumen.
185Iamque uiri primo fortes animoque feroces
Deposuere minas lingue cordisque tumorem;
Et secum: "Frustra cur menia mesta tuemur
Non ausi confer[r]e manus bellumque ciere?
Imo nec, exterius si iam pulsemur ab hoste,
190Bella pati murosque sumus defendere certi:
Vtque uacent bellare, diu non stare ualemus:
Crescit enim esuries et mors dilata parumper
Imminet, et modicum [tempus] durabimus arma.
An nos inter tot, quot nutrit Marchia gentes,
195Soli erimus qui iura Canis sceptrumque negemus?
Non procul a nostris Bassanum finibus ante
Scaligero sese gaudet tribuisse, quietis
Pace fruens, opibus crescens nullosque pauescens:
Sic Feltrum, sic gens gaudet montana Beluni."
200(Transeo, nam terras libuit transisse minores).
"En Pataui populus iam nunc se sponte subegit
Seque Cani tribuit; digito qui scalpere celum
Suetus erat, qui tot terras dicione tenebat,
Nunc Canis imperio tutum se uiuere gaudet.
205Ad mala cur celeres, cur nos sumus ad bona tardi?"
At plebs, turba minor, chorus et muliebris aperto
Clamabat sermone simul: "Quid, Gu[ecelo] ductor,
Quid facitis trepide qui ducitis agmina terre?
Creditis an tante uirtuti obsistere? nosque
210Ducitis in cladem crudeli morte famentes,
Vt formica putris comburitur arboris aluo
Segnitie neglecta sua." Dum talia sensit
Guecelo per cunctam resonantia murmura terram,
Mox cum Scaligero curauit cudere pacem,
215Vt decuit, mit[t]ens ad talia federa le[c]tos.
Fideret utque Canis propriis se uiribus urbem
Capturum et nosset quanto discrimine cives
Vrgerentur, ob hoc non se uenientibus offert
Difficilem, uerbis nec lenibus obstruit aures;
220Imo [h]ilari sumpsit uultu uultuque benigno
Legatos tristi uelociter urbe profectos.
Multa palam secum, secreto multa locutus,
Terque quaterque dies per plures plurima gessit
Colloquia, et tandem pax ciuibus ista reperta est.
225Teruisii nam terra Cani dicione subacta
Hunc sumpsit dominum, Gueceloque uicarius illi
Subditur, et preses [Vermis] Petrus esse iubetur,
Vir probus et domui Scalarum gratior alte,
Rebus et in magnis expertus ubique gerendis,
230Ex Ueronensi claris natalibus urbe.
Istaque sunt patulis ostensa negotia rebus;
Cetera priuatis nis[i] non noscuntur amicis.
Ergo Canis Grandis cunctas dominatur in urbes,
Marchia Teruisii quas, terra beatior, ambit.
235Hec est ora capax terre pelagique bonorum,
Que cupit humani generis defectus ab extra
Supplendus, de seque potest bene uiuere diues.
Hec zephyris gaudet nec frigore lesa nec estu
Vereque perpetuo fecunda uirentia semper
240Arua colit, quibus est Pallas Bac[c]husque Ceresque;
Fluminibus gratis redolet riuisque minutis,
Quos numero non est comprehendere; plurima classes
Flumina nostra mari non pauca per ostia portant.
Huic dedit eoa de parte L[i]uentia metas,
245Hesperio quam mitis Atex de cardine claudit.
Hec regio felix media est et ducitur inter
Lombardos Uenetosque sinus, sub limite recto,
Solis ut equauit Ueruex aut Libra dietam;
Tridentum confine super, Bononia subter
250Huius humi, quam uix superat paradisius [h]ortus;
Vtque breui spatio tendatur, at hec tamen olim
Regna duo tenuit. Uerone regia sedes
Vna fuit, cuius pars Marchia, pars quoque fertur
Lombardia, fidem meruit si fama priorum.
255At Pataui regnum statuit rex aduena primus
Anthenor patrie post Pergama diruta Troie,
Cuius marmoreum nunc cernimus usque sepulchrum.
Non ego ficta loquar sed tempore cognita nostro.
Repperit ut proprium pleb[e]s Anthenora regem
260Scitur ab effectu. Stephanus prothomartir ubi nunc
Excolitur Patauis, ueteris seu fabrica sani
Illa fuit seu structa nouo sub tempore Christi,
Hic inuenta fuit uetus hec Anthenoris archa;
Et sub humo quin tota fuit, tamen angulus unus
265Eminuit; quidue illud erat, nec scire licebat.
Donec more suo fodiens lutulenta fimum sus
Hanc penes e[st] molita scrobem, submersaque fracti
Sarcofagi est ingressa forum, de corpore coxam
Abstulit, egrediens mediam quoque uexit in oram.
270Illa uidens mirata fuit uicinia, quidue
Id foret, explorans, hominis crus esse notauit.
Stabat dura cutis, que longis ossibus herens
Balsameo fuerat quondam solidata liquore:
Vtque solet clipei corium resonare uetusti,
275Quem caries longi corrosit temporis euo,
Sic longis cutis atra pilis infusa rigebat.
Humanam docuit digitus pedis hanc fore coxam.
Nec mora: conueniunt hec tam miranda uidere
Vndique uicini, quos et sors attulit illuc.
280Tibia pesque sui mox est erepta, sed unde
Vexerat, inquirunt; ineunt uestigia porce;
Et tumuli rimam tunc aspexere: per urbem
Rumor it et subito factum est hoc fabula uulgi.
Scitari plebs ipsa uolens quem clauderet archa,
285Hanc referant, intusque uident Anthenora ruffum.
Asser erat totus terebratus, fuste cupressi:
Corpus ubi extiterat, fuit enea lamina scripti
Ad regis submissa caput, nomenque suumque
Exponens meritum metris inscripta duobus;
290E quibus ipse canam primum reliquumque silebo:
Hic iacet Anthen[or] Patauine conditor urbis.
Hec non uisa michi, referenti uisa fuerunt;
At cunctis reliquum patuit longumque patebit.
Vt fuit Anthenor celsa reparatus in archa,
295Quamodo stat steteratque prius stabitque per euum,
Huius et in facie tumuli bis bina nouauit
[Metra] Lupus, quorum non dissona litera primis.
Sed quid regna ualent, quid magna potentia, quidue
Nomen in extremas expandere profuit urbes?
300Vt Teruisinam Canis est progressus in urbem
Vrbis sceptra tenens, morbus, quem sumpserat ante,
Corporei fluxus stomac[h]ique doloris acuti
Inualuit magis atque magis: nec cura medendi
Profuit, in peius quin semper pronior iret;
305Siue per oppositum fierent medicamina, siue
Et macie et gelidis limphis natura ruisset.
Tam gelidus fons est monac[h]is, quos turba Piorum
Quadraginta fouet, glacies ne frigore uincat.
Hoc Canis usus erat rabidi feruente Leonis
310Sidere: causa mali potuit fons esse futuri.
Vtque uidet sterni sese Canis, utque medellis
Esse locum nullis, celestia suscipit arma:
Ordinat in cunctis, que mortis postulat ordo,
Ecclesie de more sacre; carosque nepotes
315Sceptra tenere iubet, referentem nomen auitum
Albertum et primi Mastinum principis urbis,
Fratris sui, iuuenes probitate et sanguine claros:
Cordeque contrito sumpsit c[h]arismata princeps
Scaliger, inde animam Summo dedit ipse Tonanti.
320Lux Quintilis erat uigena secunda, ducentis
Sub lustris Domini decies sex, sex minus anno.
Quis referat lacrimas gemitus planctusque suorum,
Quis Baylardini quasi patris, quisue nepotum
Texere uerba queat? natorum quisue potentis
325Tot lamenta canat cognatorumque dolores?
[Tristia] quisue domus recitet suspiria Petri,
Scaligerum qui more patris nutriuerat et qui
Rebus in a[u]gendis sanissima tradere norat.
Consilia, et domui Scalarum tutor in armis
330Extitit excellens et sensu et cordis amore?
Quisue, Canis comitis, Ziliberti, quisue Iohannis,
Principibus geniti, torturas uerbaque nar[r]et?
Transeo, quid iuncti, quid turba domestica fleuit.
Quis Ueronensis populi deflere querelas
335Possit et infantum matrum iuuenumque senumque?
Virgilius, Naso, Lucanus, Statius, ipse
Meonides tanto minor esset turba labore.
Vt taceam reliquas priscis ditionibus urbes
Subiectas sumptasque Cani, que nuper adhesit,
340Teruisium, quanto credam gemuisse dolore?
Credere nec dicam, proprias quid perculit aures.
Inuehit in mortem, subito que clauserit [almos]
Dira dies, et pene Deum pec[c]asse fatetur,
Quod sibi tutorem celeri tam morte benignum
345Abstulit, in luctus atros sua gaudia uertens.
Vniuersalis luctus si[c] Marchia misit.
Quid ni? cum mundi regionibus usque remotis
Mors sua ploratur Penis Dacisque Getisque.
Ergo ubi noctis iter Canis est ingressus, ab urbe
350Teruisio uehitur reda, magnoque paratu
Quattuor hanc celsi redam duxere iugales
Luminibus densis et aromatis arte refectum
Principis in patriam tristis Uerona recepit
Flebile depositum, Canis utpote nobile corpus,
355Quod tumulo posuere patrum, quem Uirginis aula
Prebuit Antique. Plebs nobilitasque cucur[r]it:
Exequias clerus, sibi debita iusta, iacenti
Scaligero soluit, quem celi curia sumat,
Sedibus empireis, eterno munere donans.
360Proh dolor! ecce Canis basis et tutella suorum,
Quos sibi nota fides per totum nexuit orbem,
Procubuit. Tanti tamen huius premia damni
Omnis amicus habet gemino[s] de sanguine fratres
Scaligero terras patrui de more tenentes.
365Omnis enim tellus patruo subiecta sibique
Paret, et ipsorum gaudet ditione potiri;
Equalique fide se supposuere nouellis
Principibus, quorum prior est Albertus in omni
Nobilitate uigens, sequitur Mastinus et illum
370Moribus egregiis et stem[m]atis indole prisci.
Hiis protende Deus uitam, protende priorum
Imperia, ut longos teneant sua sceptra per annos
Atque sui generis soboles per secula regnent.