argumentum 1
Turnus ut extremo vitam sub Marte profudit,Subdunt se Rutuli Aeneae Troiana sequentes
Agmina. Dehinc superis meriti redduntur honores.
Congaudet nato ac sociis memor ante malorum
5Actorum pater Aeneas. Turni inde Latinus
Morte dolet. Patriae miseranda incendia Daunus
Eversae et cari deflet pia funera nati.
Conubium instaurat natae laetosque hymenaeos
Rex socer Aeneae genero. Gens utraque pacto
10Foedere pacis ovat. Tum nomine coniugis urbem
Instruit, et tandem placida sub pace regentem
Transtulit Aeneam Venus astra in summa beatum.
argumentum 2
Musae omnes gaudete, novus surrexit ab urbeLaude Maro, Vegius sua nomina dicta Mafeus.
Terdecimum librum, quem morte nequivit adire
Virgilius vates, canit iste profarier ausus.
5Alter Parthenias, dictu mirabile, pubes
Talia gesta refert credisque videre Maronem:
Victor ut Aeneas belli fuit, ilico subdunt
Imperio sese Rutuli. Datur inde per ipsum
Hostia lausque diis. Pariter congaudet Iulo
10Ac sociis pro pace suis Turnique Latinus
Morte dolet. Patriae miseranda incendia Daunus
Eversae et cari deflet pia funera nati.
Conubium instaurat natae laetosque hymenaeos
Rex socer Aeneae genero. Gens utraque pacto
15Foedere pacis ovat. Tunc nomine coniugis urbem
Instruit, et tandem placida sub pace regentem
Transtulit Aeneam Venus astra in summa beatum.
argumentum 3
Hinc canit Aeneam post fortia facta beatumA Laude hic, Vegius sua nomina dicta Mafeus,
Talis in eloquio, qualis fuit ipse poeta,
Altiloquus Maro: tanta est facundia vatis.
5Laudibus immeritis non hic laudatur, amice;
Ipse potes equidem, si vis, cognoscere, lector,
Si sua dicta notes, si denique facta repenses.
Vocibus in primis sed nomina nostra notabis,
Brixia quem genuit tellus Saturnia pinguis.
10Victori Aeneae subdit se Rutula manus.
Hinc superis grandes meriti redduntur honores.
Congaudet nato Aeneas sociosque solatur.
Morte dolet Turni senior bonus ipse Latinus,
Dumque urbis patriae miseranda incendia Daunus
15Conqueritur, miseri patuerunt funera nati.
Conubium instaurat natae rex ipse Latinus.
Construit Aeneas tum nomine coniugis urbem.
Transtulit hinc natum placida sub pace regentem
Diva parens Iovis imperio astra ad summa beatum.
argumentum 4
Terdecimo super assistens Turnoque favoremAeneas strato memorat positaque Latini
Spe belli pacem poscunt requiemque laborum.
Hinc meritum Aeneas victor diis reddit honorem.
5Defletum Rutuli Turnum positumque feretro
Sublimi referunt patris alta ad moenia pompa
Regali. Daunus natique urbisque dolore
Percussus caelum miseris tum questibus implet.
Aeneas Teucrum atque Italum comitante caterva
10Latinum accitus visit iunctisque hymenaeos
Laviniae celebrant votis et foedera firmant.
Indigetem Aeneam Venus inde ad sidera tollit.
Turnus ut extremo devictus Marte profudit
Effugientem animam medioque sub agmine victor
Magnanimus stetit Aeneas, Mavortius heros,
Obstupuere omnes gemitumque dedere Latini,
5Et durum ex alto revomentes corde dolorem
Concussis cecidere animis, ceu frondibus ingens
Silva solet lapsis boreali impulsa tumultu.
Tum tela infigunt terrae, et mucronibus haerent,
Scutaque deponunt umeris, et proelia damnant,
10Insanumque horrent optati Martis amorem.
Nec frenum nec colla pati captiva recusant
Et veniam orare et requiem finemque malorum.
Sicut acerba duo quando in certamina tauri
Concurrant largo miscentes sanguine pugnam
15Cuique suum pecus inclinat, sin cesserit uni
Palma duci, mox quae victo pecora ante favebant
Nunc sese imperio subdunt victoris et ultro,
Quamquam animum dolor altus habet, parere fatentur,
Non aliter Rutuli, licet ingens maeror adhausit
20Pectora pulsa metu caesi ducis, inclita malunt
Arma sequi et Phrygium Aeneam foedusque precari
Pacis et aeternam rebus belloque quietem.
Tunc Turnum super adsistens placido ore profatur
Aeneas: "Quae tanta animo dementia crevit,
25Ut Teucros superum monitis summique Tonantis
Imperio huc vectos, patereris, Daunia proles,
Italia et pactis nequicquam expellere tectis?
Disce Iovem revereri et iussa facessere divum.
Magnum etiam capit ira Iovem, memoresque malorum
30Sollicitat vindicta deos. En ultima tanti
Meta furoris adest, quo contra iura fidemque
Iliacam rupto turbasti foedere gentem.
Ecce suprema dies aliis exempla sub aevum
Venturum missura, Iovem ne temnere frustra
35Fas sit et indignos bellorum accendere motus.
Nunc armis laetare tuis! Heu, nobile corpus,
Turne, iaces. At non tibi erit Lavinia parvo,
Nec dextra tamen Aeneae cecidisse pudebit.
Nunc, Rutuli, hinc auferte ducem vestrum; arma virumque
40Largior atque omnem deflendae mortis honorem.
Sed quae Pallantis fuerant ingentia baltei
Pondera, transmittam Euandro, ut solacia caeso
Haud levia hoste ferat Turnoque exsultet adempto.
Vos memores tamen, Ausonii, melioribus uti
45Discite bellorum auspiciis. Ego sidera iuro:
Numquam acies, numquam arma libens in proelia movi,
Sed vestris actus furiis defendere toto
Optavi, et licuit, Troianas robore partes."
Nec fatus plura Aeneas se laetus ad altos
50Vertebat muros et Troia tecta petebat.
Una ipsum Teucrorum omnis conversa iuventus
Exsultans sequitur, volucresque per arva pedum vi
Quadrupedes citat, incusans acri ore Latinos
Ignavosque vocans. Strepit altus plausibus aether.
55Et quamvis inhumata rogis dare corpora surgat
Ingens cura animo sociosque imponere flammis,
Maius opus tamen Aeneas sub pectore volvens
Primum aris meritos superum mandabat honores.
Tum pingues patrio iugulant ex more iuvencos
60Immittuntque sues niveasque in templa bidentes
Purpuream effuso pulsantes sanguine terram.
Viscera diripiunt et caesum in frusta trucidant
Denudantque gregem, et flammis verubusque remittunt.
Tum vina effundunt pateris et dona Lyaei
65Accumulant. Plenis venerantur lancibus aras.
Tura ignes adolent; onerata altaria fumant.
Tum plausus per tecta movent magnumque Tonantem
Extollunt Veneremque et te, Saturnia Iuno,
- Iam placidam et meliorem ingenti laude fatentur -
70Mavortemque ipsum. Tum cetera turba deorum
In medium affertur summis cum vocibus altos
Perlata ad caelos. Ante omnes mitior unus
Aeneas duplices mittebat ad aethera palmas,
Et puerum pauca ore dabat complexus Iulum:
75"Nate, in quo spes una patris, per tanta viarum
Quem variis actus fatis discrimina duxi,
Ecce inventa quies, ecce illa extrema malorum
Aerumnis factura modum acceptissima semper
Atque optata dies, quam dura in bella vocatus
80Saepe tibi dis auspicibus meminisse futuram
Iam memini. Nunc te, quam primum Aurora rubebit
Crastina, sublimem Rutulorum ad moenia mittam."
Dehinc sese ad gentem Iliacam volvebat amico
Continuans vultu et placida sic voce locutus:
85"O socii, per dura et densa pericula vecti,
Per tantos bellorum aestus duplicesque furores
Armorum, per totque hiemes, per quicquid acerbum,
Horrendum, grave, triste, ingens, et quicquid iniquum,
Infaustum et crudele foret, convertite mentem
90In melius! Iam finis adest: Hic meta laborum
Stabit, et optatam Latia cum gente quietem
Iungemus. Dabit inde mihi Lavinia coniunx
Bello acri defensa Italo cum sanguine mixtam
Troianam transferre aeterna in saecula gentem.
95Unum oro, socii, Ausonios communibus aeque
Ferte animis, et vos socerum observate Latinum!
Sceptrum idem sublime geret: sententia mentem
Haec habet: at bello vos et praestantibus armis
Discite me et pietate sequi. Quae gloria nobis
100Cesserit, in promptu est; sed caelum et sidera testor:
Qui vos tantorum eripui de clade malorum,
Idem ego sub maiora potens vos praemia ducam."
Talibus orabat, variosque in pectore casus
Praeteritos volvens partamque labore quietem
105Haud parvo nimium ardenti exundabat amore
In Teucros, gravibus tandem evasisse periclis
Exsultans. Velut exiguis cum ex aethere gyrans
Incubuit pullis et magno turbine milvus
Insiliens avido ore furit stragemque minatur,
110Tum cristata ales concusso pectore mater
Consurgit misero natorum exterrita casu,
Rostrum acuit totisque petit conatibus hostem
Et multa expulsum vi tandem cedere cogit,
Dehinc perturbatos crocitans exquirit et omnes
115Attonitos cogit pro caris anxia natis
Et tanto ereptos gaudet superesse periclo,
Non secus Anchisa genitus mulcebat amicis
Troianos dictis, antiquum corde timorem
Flagrantisque agitans curas et gaudia longis
120Tandem parta malis, et quae perferre molestum
Ante fuit, meminisse iuvat. Verum altior idem
Ingenti et clara Aeneas supereminet omnes
Virtute excellens, et pro tot numina donis
Exorat summisque Iovem cum laudibus effert.
125Interea Rutuli magnum et miserabile funus
Exanimumque ducem tulerant sub tecta frequentes
Correpti maerore animos largumque pluentes
Imbrem oculis; et iam lato clamore Latinum
Defessum et varios agitantem pectore casus
130Complerant. Qui postquam altos crebrescere questus
Et Turnum ingenti confossum vulnere vidit,
Haud tenuit lacrimas; dehinc maestum leniter agmen
Corripuit manibus verbisque silentia ponens.
Ceu spumantis apri quando per viscera dentes
135Fulmineos canis excepit praestantior omni
Ex numero, tunc infausto perterrita casu
Cetera turba fugit latrantum atque ore magistrum
Circumstans querulo pavitat magnoque ululatu
Infremit, at commota manu dominique iubentis
140Ore silet gemitumque premit seseque coercet,
Haud aliter Rutuli suppressa voce quierunt.
Tum sic illacrimans rex alto e corde Latinus
Incipit: "O fragilis damnosa superbia sceptri!
O furor, o nimium dominandi innata cupido,
Mortales quo caeca vehis? Quo gloria tantis
Inflatos effers animos quaesita periclis?
Quot tecum insidias, quot clades, quanta malorum
150Magnorum monimenta geris? Quot tela, quot enses
Ante oculos, si cernis, habes! Heu dulce venenum
Et mundi letalis honos! Heu, tristia regni
Munera, quae haud parvo constent, et grandia rerum
Pondera, quae numquam placidam promittere pacem
155Nec requiem conferre queant! Heu, sortis acerbae
Et miserae regale decus, magnoque timori
Suppositos regum casus pacisque negatos!
Quid, Turne, ingenti Ausoniam movisse tumultu
Et dura Aeneadas turbasse in bella coactos,
160Quid iuvat et pactae violasse optata quietis
Pignora? Quae tibi tanta animo impatientia venit,
Ut Martem cum gente deum iussuque Tonantis
Huc vecta gereres nostrisque expellere tectis
Ultro instans velles et natae solvere foedus
165Pollicitae genero Aeneae et me bella negante
Dura movere manu? Quae tanta insania mentem
Implicuit? Quotiens te in saevi Martis euntem
Agmina sublimemque in equo et radiantibus armis
Temptavi revocare et iter suspendere coeptum!
170Inde ego quanta tuli, testantur moenia tectis
Semirutis magnique albentes ossibus agri
Et Latium toto defectum robore et ingens
Exitium fluviique humana caede rubentes
Et longi trepidique metus durique labores,
175Quos totiens senior per tanta pericula cepi.
At nunc, Turne, iaces! Ubinam tam magna iuventae
Gloria et excellens animus? Quo splendidus altae
Frontis honos? Quonam illa decens effugit imago?
Ah! quantas Dauno lacrimas, acrisque dolores,
180Turne, dabis! Quanto circumfluet Ardea fletu!
Sed non degeneri et pudibundo vulnere fossum
Aspiciet: saltem hoc miserae solamen habebit
Mortis, ut Aeneae Troiani exceperis ensem."
Haec fatus lacrimisque genas implevit abortis.
185Tum sese ad turbam vertens miserabile corpus
Attolli et caram maesti genitoris ad urbem
Deferri atque pios fieri mandabat honores.
Mox circumfusi Rutuli lato agmine caesum
Sublimen ingenti iuvenem posuere feretro,
190Multa super Teucrum raptorum insignia secum
Et galeas et equos ensesque et tela ferentes.
Post currus Phrygia sudantes caede sequuntur.
It lacrimans et ducit equum docta arte Metiscus
Rorantem et fletu madidum, qui vexerat ante
195Victorem Turnum atque hostili strage furentem.
Hinc alii versa arma gerunt. Tum cetera pubes
Flens sequitur largisque umectat pectora guttis.
Et iam fessi ibant per muta silentia noctis
Caedentes sese, gressumque in tecta Latinus
200Flexerat ingenti turbatus funere mentem;
Una omnes lacrimas matres puerique senesque
Fundebant maestam implentes mugitibus urbem.
Inscius at tantos Daunus superesse dolores
Et natum extremo consumptum Marte superbam
205Effudisse animam largisque ad moenia duci
Cum lacrimis alios gemitus curasque fovebat.
Namque ex diversa caderent dum parte Latini
Et calido Turnus foedaret sanguine terram,
Urbem ingens flamma et muros invaserat altos,
210Fumabatque rutis miseri patris Ardea tectis
Et tota in cinerem vergebat, et astra favillae
Altivolae implebant, nec spes plus ulla salutis,
Sive quidem sic diis placitum est, seu praescia Turni
Signum ut fata darent horrendo Marte perempti.
215Extemplo concussi animos et tristia cives
Pectora caedentes miserandae sortis iniquum
Deflebant casum longoque ex ordine matres
Atque avidos totis fugiebant viribus ignes.
Ac veluti cum nigra cohors posuere sub alta
220Arbore et in fixa radice cubilia longo
Formicae instantes operi, sin dura securis
Incumbat versoque infringat culmine parvas
Saeva casas, mox certatim sese agmine fuso
Corripiunt maestaeque fuga trepidaeque feruntur:
225Et velut ignitum testudo eversa calorem
Cum sensit luctata diu pedibusque renitens
Caudam agitansque caputque acri vi cedere temptat,
Aestuat, et multo insudans conamina miscet,
Haud aliter miseri per tanta incendia cives
230Iactabant sese et confusa mente ferebant.
Ante omnes senio confectus ad aethera voces
Fundebat querulas Daunus superosque vocabat.
Tum vero e mediis visa est consurgere flammis
Percussisque ales volitare per aera pennis
235Indicium nomenque urbis versae Ardea servans,
Et cui sublimes stabant in moenibus arces,
Mutata effusis nunc circumlabitur alis.
Attoniti novitate omnes monitisque deorum
Haud parvis deiecti umeros atque ora tenebant.
240At Daunus patriae ardenti concussus amore
Eversae duros gemitus sub corde premebat.
Haec inter magno volitans praenuntia motu
Fama ruit latisque animos clamoribus implet
Adventare novum magno cum milite funus
245Et Turnum exanimem et letali vulnere victum.
Mox exciti omnes nigras duxere frequentes
Incensas ex more faces: ardentibus agri
Collucent flammis. Dehinc se venientibus addunt.
Quos postquam toto videre ex agmine matres,
250Percussis vocem palmis ad sidera tollunt.
At Daunus, cari ut patuerunt funera nati,
Substitit, et demum ingenti correpta dolore
Ora movens medium sese furibundus in agmen
Proripuit Turnumque super prostratus et haerens,
255Quam primum fari potuit, sic edidit ore:
"Nate, patris dolor et fessae miseranda senectae
Rapta quies, quo me, tantis iactate periclis,
Duxisti, et saevis tandem devicte sub armis?
Quo tua me praestans animi constantia vexit?
260Hic clarae virtutis honos et gloria sceptri?
Hoc magni decus imperii? Talesne triumphos,
Nate, refers? Haec illa quies promissa parenti
Afflicto totiens, haec meta optata laborum?
Heu miserum! Quam praecipites labentia casus
265Exagitant, quanto vertuntur saecula motu!
Qui iam sublimes referebas clarus honores,
Et magnus toto in Latio, quem Troes in armis
Horrendum et trepidi totiens sensere furentem,
Nunc, mi Turne, iaces, miserandum et flebile corpus!
270Iam mutum et sine voce caput, quo pulchrior alter
Non fuit in tota Ausonia nec gratior ullus
Eloquio nec quis positis ingentior armis.
Nate, ubi forma nitens niveaque in fronte serenus
Ille decor laetusque oculorum aspectus et altae
275Egregius cervicis honos? His gloria Martis
Contigit hospitiis? Tali rediture paratu
Discedens voluisti avidis te credere bellis?
Heu mortem invisam, quae sola ultricibus armis
Elatos frenas animos, communia toti
280Genti sceptra tenens aeternaque foedera servans,
Quae magnos parvosque teris, quae fortibus aequas
Imbelles populisque duces seniumque iuventae!
Heu mortem obscuram! Quae causa indigna coegit
Eripere atque meum crudeli vulnere natum
285Afficere? O felix tam grato caedis Amata
Successu laetare tuae; quae tanta dolorum
Fugisti monimenta gravisque immania casus
Pondera! Quid misero genitori plura paratis,
O superi? Natum rapuistis et Ardea flammis
290Consumpta in cinerem versa est; nunc aethera pennis
Verberat. Ah me, Turne, tua plus caede cruento.
Deerat adhuc sors ista patris suprema senectae.
At vero quem saeva premunt et numina torquent,
Illum incensa odiis atque acrem concita in iram
295Funditus evertunt miserum. Sic fata rotant res."
Dixerat: et multa illacrimans largo ora rigabat
Perfusa imbre trahens duros e corde dolores,
Qualis ubi incubuit validis Iovis unguibus ales
Et parvum effuso divulsit sanguine fetum,
300Cerva videns miseri tristatur funere nati.
Postera lux latum splendore impleverat orbem;
Tunc pater infractos fatali Marte Latinus
Defecisse videns Italos totamque potenti
Cedere fortunam Aeneae, bellique tumultum
305Ingentisque animo curas et foedera volvens
Conubii promissa suae nataeque hymenaeos
Praestantes vocat electos ex agmine toto
Mille viros, qui Dardanium comitentur ad urbem
Spectatum virtute ducem, iungitque togatos
310Multa oratores memorans, et euntibus ultro
Imperat, ut quando auspiciis monitisque deorum
Troianam miscere Italo cum sanguine gentem
Expediat, placido intersint animoque revisant
Aeneadasque vehant alta intra moenia laeti.
315Interea ipse urbem labefactam et vulgus inerme
Componit solidatque animos requiemque futuram
Spondet et aeternam ventura in saecula pacem.
Inde iubet meritos turba plaudente triumphos
Sublimesque domus fieri regalis honores;
320Atque alacris monet, unanimes ut fronte serena
Occurrant genero venienti et pectore toto
Excipiant gentem Iliacam partaeque quietis
Gaudia et optatae diffundant pacis amores.
Iamque instructa cohors Teucrorum castra subibat
325Cincta comas ramis oleae pacemque rogabat.
Quam bonus Aeneas ad se intra regia duci
Tecta iubet causamque viae laeto ore requirit.
Tunc senior sic incipiens ardentia Drances
Verba movet nimium erepti pro funere Turni
330Exultans: "O Troianae dux inclite gentis,
Gloria spesque Phrygum, quo nec pietate nec armis
Maior in orbe fuit: victi obtestamur et omnes
Iuramus divos divasque, invitus in unum
Conflatum vidit Latium et temerata Latinus
335Foedera, nec Phrygios umquam turbavit honores.
Quin natae, quando superum sic vota ferebant,
Conubia et generum magno te optabat amore.
Sed quicquid tanto armorum flagrante tumultu
Tantorum furiisque operum atque laboribus actum est,
340Id rapidus Turni et stimulis incensus iniquis
Correptusque odiis furor attulit; ille negantes
Invitasque dedit Latias in proelia gentes.
Illum omnis conversa cohors poscebat, ut armis
Cederet et magnum sineret succedere pactis
345Conubiis Anchisiaden. Inde optimus ambas
Iungebat palmas defessa aetate Latinus
Confectus nimioque ardentem Marte rogabat.
Nec nostrae potuere preces inflectere durum
Nec divum portenta animum, quin acrius ignem
350Spumabat ferus ore vomens bellumque ciebat.
At vero dignum invenit pro talibus ausis
Exitium, qui te tandem victore momordit
Nigrantem prostratus humum. Nunc improbus aedes
Tartareas visurus eat quaeratque sub imo
355Nunc alias Acheronte acies aliosque hymenaeos.
Tu melior succede bonis Laurentibus heres.
In te omnis domus et fessi inclinata Latini
Spes iacet. Unum omnes Itali super aurea mittunt
Sidera et ingentem bello et caelestibus armis
360Extollunt, et vera canunt praeconia voces.
Te gravium veneranda patrum consultaque turba
Invalidique aetate senes, te laeta iuventus
Et cupidae matres, pueri innuptaeque puellae
Unanimes aequo ore volunt Turnumque sub armis
365Exsultant cecidisse tuis; te tota precatur
Ausonia et claris praestantem laudibus effert.
In te unum conversi oculi. pater ipse Latinus
Iam senior sola haec longaevae munera vitae,
Quod natam tibi iungat, habet, generique nepotes
370Troianos Italo admixtos in saecula mittat.
Ergo age, magne, veni, Teucrorum ductor, et altos
Ingredere et celebres cape quos spondemus honores."
Finierat: cunctique eadem simul ore fremebant.
Quos pius Aeneas hilari cum fronte receptos
375Prosequitur paucis et amico pectore fatur:
"Nec vos nec placida solitum sub pace Latinum
Arguerim, verum infesti violentia Turni
Tantum opus, haud dubito, et tanti discrimina Martis
Concivit, iuvenili autem plus laudis amore.
380Quicquid id est tamen, Ausonii, nil pacta recuso
Conubia et sanctam firmato foedere pacem
Iungere. Rex idem imperium et veneranda tenebit
Sceptra socer, statuentque mei mihi moenia Teucri,
Et nomen natae urbis erit, sacrosque penates
385Adiciam. Vos communes in saecula leges
Concordique pares animo mittetis amores.
Interea, quod restat adhuc, imponite flammis
Corpora, quae duri miseranda insania belli
Eripuit! Dehinc nos, quam primum crastina surget
390Clara dies, laeti Laurentia tecta petemus."
Dixerat, et tanto affatu conversa tenebant
Ora simul stupefacti omnes et apertius ingens
Mirantes pietatis opus. Mox robore vasto
Congestas statuere pyras ignemque repostis
395Civibus immisere; altum super aethera fumus
Evolat, atque atris caelum sublime tenebris
Conditur. Innumeras ex omni rure trucidant
Delectas pecudes et nigros terga iuvencos
Immittuntque rogis. Latos incendia campos
400Enudant. Fremit impulsus clamoribus aer.
Iamque sequens clarum extulerat lux aurea Phoebum;
Tunc Teucri Ausoniique omnes mixto agmine laeti
Consedere in equis et gressum ad tecta movebant
Laurenti atque altis erectam moenibus urbem,
405Ante omnes pius Aeneas, post ordine Drances
Multa duci senior memorans, dehinc unica proles
Ascanius multumque animi maturus Aletes
Et gravis Ilioneus Mnestheusque acerque Serestus,
Sergestus fortisque Gyas fortisque Cloanthus;
410Post alii mixtimque Itali Teucrique sequuntur.
Interea effusi stabant per moenia cives
Primorumque manus alacres imbelleque vulgus
Troianam cupido expectantes pectore turbam.
Et iam adventabant, placida quos fronte Latinus
415Occurrens magna excepit comitante caterva.
At postquam medio venientem ex agmine vidit
Dardanium Aenean, vera haud illusit imago;
Namque omnes super excellens atque altior ibat
Et late regalem oculis spargebat honorem
420Sidereis. Tunc quam primum data copia fandi est
Et voces capere optatasque adiungere dextras,
Incipit et prior affatur sic ore Latinus:
"Venisti tandem, cupidum nec fixa fefellit
Spes animum, lux Troianae clarissima gentis,
425Magnorum quem iussa deum tot casibus actum
Italia et nostris voluerunt sistere tectis,
Quamquam humana furens nimis ausa licentia sanctas
Turbarit leges et divum exciverit iras,
Quin etiam invitum totiens meque arma negantem
430Crediderit duri perferre pericula Martis.
Factum etenim, sed nec parvo: sat numina iustas
Indignata animis misere ultricia poenas.
Nunc age, magne Phrygum ductor, quando omnis origo
Seditionis abest et tanti criminis auctor,
435Conubiis succede et promissis hymenaeis.
Sunt mihi regna, manent erectis oppida muris.
Sola autem fessae spes unica nata senectae:
Te generum et natum tempus complector in omne."
Quem contra bonus Aeneas: "Rex maxime, nullam
440Te causam armorum et tanti movisse tumultus
Crediderim sacrae cupientem foedera pacis;
Et si qua est, pone hanc animo, precor, optime, curam.
Nunc adsum et patrem et socerum te laetus in omnis
Accipio casus. Magni mihi surget imago
445Anchisae et rursum ardebo genitoris amore."
Talibus orabant inter se et tecta subibant
Regia. Tum studio effusae matresque nurusque
Longaevique patres stabant iuvenumque cohortes
Pulchra revisentes Troianae corpora gentis.
450Ante omnes magnum Aenean cupidoque notabant
Altum animo genus et praestantem frontis honorem
Quaesitamque alacres pacemque optata quietis
Munera laudabant. Ceu quando longus et ingens
Ignavos tenuit resolutis nubibus imber
455Agricolas curvumque diu requievit aratrum,
Tunc, si clarus equos spatioso limine Titan
Laxet et aurato caelum splendore serenet,
Laetitia exundant et sese hortantur agrestes,
Non secus Ausonii tam laeto in tempore rerum
460Composuere animos. Et iam rex alta Latinus
Atria regalisque aditus intrarat et una
Optimus Aeneas, sequitur quem pulcher Iulus,
Dehinc Itali mixtique Phryges. Tum splendida lato
Applausu et laeto completur regia coetu.
465Haec inter matrum innumera nuruumque caterva
In medium comitata venit Lavinia virgo
Sidereos deiecta oculos; quam Troius heros
Virtute et forma ingentem, mirabile dictu,
Ut vidit, primo aspectu stupefactus inhaesit
470Et secum Turni casus miseratus acerbos,
Qui haud parva spe ductus ovans in proelia tantos
Civisset motus durisque arsisset in armis.
Tum vero aeterno iunguntur foedera nexu
Conubii et multa cum laude canunt hymenaeum
475Et laetam vocem per regia tecta volutant.
Dehinc plausus fremitusque altum super aera mittunt.
At fidum interea Aeneas affatur Achatem,
Vadat et Andromachae quondam data munera, vestes
Intextas auro ferat et, quod saepe solebat,
480Dum res Troianae stabant, circumdare collo,
Auratum gemmis circumsaeptumque monile,
Praeterea magnum cratera, in pignus amoris
Quem Priamus patri Anchisae donaverat olim.
Nec mora, iussa sequens pulcherrima portat Achates
485Munera. Tunc socer ingentem cratera Latinus
Donatum capit, at coniunx Lavinia vestes
Atque monile decens. Placido dehinc pectore sese
Demulcent variisque trahunt sermonibus horas.
Et iam tarda epulas fugientis tempora lucis
490Poscebant; mox regali convivia luxu
Effundunt latosque alta intra tecta paratus.
Convenere omnes strato discumbere in ostro
Deliciis iussi et dapibus se inferre futuris.
Dat manibus cristallus aquas, mensisque reponunt
495Flaventem Cererem. Tum laeta fronte ministri
Innumeri magno distinguunt ordine curas:
Pars dapibus reficit mensas, pars pocula miscet
Craterasque replet, nunc hac, nunc volvitur illac
Turba frequens varios miscetque per atria motus.
500At puerum pater immotis spectabat Iulum
Luminibus vultum admirans moresque Latinus
Et graviter puerili ex ore cadentia verba
Maturumque animum ante annos, et multa rogabat
Permixtas referens voces. Dehinc oscula figens
505Dulcia complexum manibus iunctumque fovebat,
Et nimium exsultans felicem et munere divum
Donatum Aeneam pro tali prole ferebat.
Postquam epulis compressa fames, traducere longam
Incipiunt fando et labentem fallere noctem,
510Nunc duros Troiae casus gentesque Pelasgas,
Nunc fera Laurentis memorantes proelia pugnae,
Quo primum diffusae acies, quo tela vicissim
Pulsa loco, qui primus ovans invaserit agmen
Fulmineumque ardens in equo madefecerit ensem.
515Praecipue Tros Aeneas seniorque Latinus
Magnorum heroum Latiique antiqua potentis
Gesta recensebant fugientemque horrida nati
Arma sui Saturnum Italis latuisse sub oris;
Hinc Latium dixisse genusque in montibus altis
520Composuisse vagum legesque et iura dedisse
Et Bacchi et frugum cultus; dehinc tecta secutum
Esse paterna Iovem, utque Electra Atlantide cretus
Iasio Idaeas caeso Phrygiae isset ad urbes
Dardanus, ex Corytho multa cum gente profectus;
525Utque insignem aquilam dono et Iove patre superbus
Hectoreae gentis signum, illustresque tulisset
Primus avum titulos, Troianae stirpis origo.
Talibus atque aliis inter se longa trahebant
Tempora. Tum fremitus laetaeque per atria voces
530Alta volant, strepitu ingenti tectum omne repletur.
Dant lucem flammae et lato splendore coruscant.
Consurgunt Phryges, et cithara resonante sequuntur
Ausonii, et plausum ingeminant seque agmine toto
Permiscent variantque pedes raptimque feruntur.
535Et iam festa novem largo conubia luxu
Attigerant celebrata dies; tum maximus heros
Aeneas urbem curvo signabat aratro
Fundabatque domos et amictas aggere fossas.
Ecce autem, fatu haud parvum, diffundere flammam
540Ingentem et fulgore levem et se nubibus altis
Miscentem e summo Lavinia vertice visa est.
Obstupuit pater Aeneas duplicesque tetendit
Ad caelum cum voce manus: "Si, Iuppiter, umquam
Gens monitis Troiana tuis terraque marique
545Paruit imperiisque libens, si, numina, vestras
Si metui coluique aras, per si quid agendum est,
Quod restat, placidam felici afferte quietem
Augurio et firmate malisque imponite finem!"
Talia iactantem circumstetit aurea mater
550Se Venerem confessa almo et sic edidit ore:
"Nate, animo pone hanc curam et meliora capesse
Signa deum gaudensque bonis succede futuris.
Nunc tibi parta quies nunc meta extrema laborum,
Nunc tandem optatam componunt saecula pacem.
555Nec flammam ad caelos perlatam e vertice carae
Coniugis horresce; at constantem dirige mentem.
Namque erit illa, tuum celebri quae sanguine nomen
Troianosque auctura duces ad sidera mittat.
Haec tibi magnanimos sublimi prole nepotes
560Conferet, egregiis qui totum laudibus orbem
Complebunt totumque sua virtute potentes
Sub iuga victoresque trahent, quos gloria summo
Oceanum transgressa ingens aequabit Olympo;
Quos tandem post innumera atque illustria rerum
565Gesta deos factura vehet super aethera virtus.
Hanc flammam ventura tuae praeconia gentis
Designant; hoc Omnipotens e culmine signum
Sidereo dedit. At tantarum in munera laudum,
Quam statuis, dicas a nomine coniugis urbem.
570Praeterea sacros Troia ex ardente penates
Ereptos compone nova intra moenia et altos
Infer ad aeternum mansuros tempus honores.
Hi, tibi mira feram, tanto urbis amore trahentur,
Ut vecti ad sedes alias loca prima Latini
575Sponte sua repetant iterumque iterumque reversi.
O felix, quem tanta manent! Dehinc pace tenebis
Sub placida gentem Iliacam. Post fessus et aevo
Confectus tandem Elysias socer ibit ad umbras.
Succedes sceptro atque Italis dominabere leges
580Communes Teucrisque ferens. Tum laetus ad altum
Te mittes caelum. Sic stat sententia divum."
Dixit, et inde leves fugiens se vexit in auras.
Aeneas tanto stupefactam numine mentem
Percussus divae peragit mandata parentis.
585Et iam compositos felici in pace regebat
Dardanidas. Et iam decedens sceptra Latinus
Liquerat, et pius Aeneas successerat, omnem
Ausoniam lataque potens dicione tenebat.
Iam paribus Phryges atque Itali se moribus ultro
590Et socia ingenti firmabant pectora amore
Concordique aequas miscebant foedere leges.
Tum medio Venus exsultans se immisit Olympo
Ante Iovem et complexa pedes sic ore locuta est:
"Omnipotens genitor, qui solus ab aethere summo
595Cuncta moves, qui res hominum curasque recenses,
Dum Teucros traheret fortuna inimica, recordor,
Spondebas finem aerumnis rebusque salutem.
Nec tua te promissa, pater, sententia fallit;
Namque omnes gaudere sacra tres pace per annos
600Viderunt Italae nullo discrimine partes.
Verum ad siderei missurum culmina caeli
Pollicitus magnum Aenean meritumque ferebas
Illaturum astris. Quid nunc sub pectore versas?
Iamque optat matura polos Aeneia virtus."
605Olli hominum sator atque deum dedit oscula ab alto
Pectore verba ferens: "Quantum, Cytherea, potentem
Aeneam Aeneadasque omnes infessus amavi
Et terra et pelago et per tanta pericula vectos,
Nosti, et saepe equidem indolui commotus amore,
610Nata, tuo, tandemque malis Iunone secunda
Imposui finem. Nunc stat sententia menti,
Qua ductorem alto Phrygium succedere caelo
Institui, et firma est; numeroque inferre deorum
Constat, et id concedo libens. Tu, si quid in ipso
615Mortale est, adime, atque astris ingentibus adde.
Quin si alios sua habet virtus, qui laude perenni
Accingant sese gestis praestantibus orbem
Exornent, illos rursum super aethera mittam."
Assensere omnes superi nec regia Iuno
620Abnuit, at magnum Aenean suadebat ad ipsum
Efferri caelum et voces addebat amicas.
Tum Venus aerias descendit lapsa per auras
Laurentumque petit. Vicina Numicius undis
Flumineis ubi currit in aequora harundine tectus.
625Hunc corpus nati abluere et deferre sub undas,
Quicquid erat mortale, iubet. Dehinc laeta recentem
Felicemque animam secum super aera duxit,
Immisitque Aeneam astris, quem Iulia proles
Indigetem appellat templisque imponit honores.
