Correr, Gregorio Venezia 1409 - Verona 1464, libellus didascalicus, libellus didascalicus didasc. libellus didascalicus (E. Garin, 1952)

[Gregorii Corrarii Veneti ad Andream fratrem quomodo educari debeant pueri.
Libellus hic didascalicus est: ideo debuit ad aliquos scribi]

Haec tibi de libris veterum, germane, relegi,
Quaeque super pueris docuit pater optimus olim
5Victorinus; et hic aliquid quod discere possit,
Si quem digna manet studiorum cura, docebo.
Protinus a cunis labor est, cum taedia longi
Solverunt menses, palletque puerpera lecto,
Et trepidae assistunt matres: quare optima porro
10Quaerenda est nutrix, sermone et moribus aequis.
Huius praecipue vocem conabitur infans
Fingere: tum rudibus quae primum accentibus olim
Ediderit durant, animisque capacibus haerent.
Insanire putem puero qui barbara praebet
15Ubera lactanti: mores et dissona discunt
Quae risu excipiunt nocitura vocabula patres.
Post ubi luxuries inflavit barbara venas,
Difficile est vitio discedere quod semel infans
Sorbuit a teneris, ut vas rude, protinus annis.
20Quidam scrutantes naturae munia credunt
Dederi hoc pueris materno munere caris.
At nunc, ut luxus nostris, matercula quaeque,
Ut semel in digitis gemmam prospexit inertem,
Dedignatur, et emittit fortassis alendam
25Filiolam meretrici: quid ni turpe putet nil,
Cui stupra et sordes, et nomina nota procorum
Osculaque et cantus pernoctantis parasiti,
Et didicit vitium quod nondum intelligit esse?
Nec tibi cura tamen fuerit postrema, repente
30Ponere custodem morum, ludique magistrum,
Ut quidquid nimium nutrix indulserit, ille
Corrigat, et virga doceat parere reperta.
Multa ferent anni, quae post contemnet ephebus,
Nescia dum virtus rerum contenditur ut vis.
35Nonnullis visum est maiorum infantibus esse
Parcendum donec iam septima terminet aestas.
Nos aliter: neque poeniteat, doctissime rhetor
Quintiliane, tui, tu rite haec, qui sua quaeque
Infanti studia, et nullum qui duxeris esse
40Desidiae tempus. Cur quae iam moribus aetas
Congruit, haec eadem studii praecepta refutet?
Quare hoc exiguum lucri fastidis, amice?
Quid dicam, qui mox pictas eborisque figuras
In seriem ponit ludo, et puerilia corda
45Allicit, atque animum tenui re pascit inanem?
Contemplator item quae cuique est gloria palmae:
Noscere enim in promptu est animos tum fraude carentes.
Attamen interdum spes incunabula fallunt,
Et potis est iuvenes annos natura potenter
50Mutare in melius, quam tu speraveris unquam.
Sed frustra ingenium dederit natura, laborem
Si fugias, si poeniteat cuiuslibet artis.
Nequicquam pecoris generosi nomina gentis
Iactet equus, quamvis domitrix Apulia mittat;
55Si careat studio, in pistrinum inglorius ibit.
Atque adeo si quis holor, aut reverentia doctis,
Quisque bonus pueris artes, elementaque prima
Praestaret: sed quid miserum aeque? Inde illa senectus
Doctorum, quis nil percusso est unctius auro.
60Praeterea nimia est patrum indulgentia; quondam,
Ut aequum est iuvenem, si quid commiserat usquam,
Iratum patrem trepidabat limine natus.
Accedam? taceam, instigem? purgem ne? loquar ne?
Coram patre puer nunc peierat, et bibit, et audet
65Omne nefas, ludit, lenonum dedecore emptas
Servat amicitias. Quid tum? Patiare necesse est,
Dire senex. Quid enim puero, cui stupra, domusque
Corrupta exemplo, qui nondum dente parato
Vidit lascivis coenas et prandia patris
70Cantibus obstrepere, et pueros cognovit amatos?
Mox tibi decrepito, si quid de moribus huius
Poeniteat demum, tenue et miserabile guttur
Elidet: ficto gemitu lugubre feretrum
Componet, sed tu porrectis calcibus ibis.
75Nunc vero ad ferulas doctorum transeo, nec te
Poeniteat circum tenues involvier actus.
Hoc aio incipiens, sub quo primaeva iuventus
Ponat avaritiae sordes, huicque integra mens sit.
Praecipue sumat curamque animumque parentis
80Erga discipulos, et per compendia ducat.
Praeterea studio vigilanti vir bonus adsit
Assidue circa mores, ne cerea corda
In vitium, facilesque animos contagia sumant.
Tum, quamvis sanctis intructi moribus albam
85Mente pudicitiam servent, suadebo tamen quod
Secreta a pueris maneat robustior aetas,
Seu studii statione, aut ludo: nam neque solum
Vitandum scelus et causae, sed criminis atri
Suspicio, neque discendi intermissio fiat
90Plurima, nam facile in peius rapiuntur ephebi;
At quamvis studiis iuvet impallescere longis
Praestantes animi pueros, his danda tamen sunt
Tempora quis laxent se se et iuvenilia corda
Oblectent: parit assiduus fastidia doctor
95Ultra mensuram. Licitis dimittere ludis
Non erit indignum, et membra exercere decore
Multum adeo confert studiis: nam cruda labore
Decoquitur bilis, collectusque effluit humor.
Nec maiore tamen se turba oneraverit ipse
100Viribus: ille quidem durus peiorque noverca,
Qui poterit pueri ingenium fraudare benignum.
Nec mihi displiceat doctoris curva senectus,
Si vigeant sensus animi, corpusque labori
Nondum interdictum: venit experientia canis.
105Non ita quod pueri libeat, caedantur adulti
Supplicio servili, et quod, si tempora mutes,
Convenit iniuria. Quid enim cum iurgia temnat,
Et semel e nudo deiecerit ore ruborem,
Horrescat, suetus flagris ut pessima quaeque
110Mancipia? Imprimis vitandum est ne memor aetas
Iniuriae veteris studium exhorrescat acerbe,
Quae nondum ullius virtutis coepit amorem.
Nec mihi displiceat pueri rubor ingeniumque
Lentescens, nec quod dubitet speraveris infra,
115Aut roget, atque animum solers per singula ducat.
Quippe etiam multi demissi, ni vehementer
Insistas: quidam imperium indignantur, at illos
Debilitat timor: usque adeo concordia mentis
Inter mortales rarissima. Quare age prudens,
120Inspice naturam, atque animas speculare recentes.
Nam cerebrum memor, et facili praecordia limo
Argumenta dabunt puero, viresque latentes
Nudabunt animae: sed nec tabescere mentem
Desidia turpi patiaris, quippe necesse est
125Exercere caput. Quid enim didicisse potes tu
Aptius a teneris, vel quid iucundius unquam?
Dulce quidem est senibus fessis meminisse libelli,
Sive hi iura togae servent, sanctumque senatum,
Seu circum virides hortos, notaque sub umbra
130Producant se se tremuli subeunte bacillo.
Cui tantus dolor, aut quid tam lugubre dabit sors,
Quod non liniri possit, moestoque remitti
Pectore, si tanquam speculum exemplaria volvat?
Primus naturae Granonius addidit artem
135Simonides, Scopae miseri conviva supremus:
Primus imaginibus nulla non arte petitis
Imposuit levibus numerum, sedesque locorum
Mansuras docuit vicis optare remotis;
Offenduntur enim strepitu atque accursibus aulae.
140Ergo exercebis pueros. Divina Maronis
Carmina praecipue discant, teneantque fideles,
Sive oratorum malint contendere campo,
Curandum est aeque Ciceronis plurima volvant.
Idem ardor suberit; idem fons, atque eadem lex
145Eloquii. Tum si quicquam conabitur, ultro
Succurret quid agat, quove ordine, quo pede dicat:
Promptius expediet quaeque ardentissima, tum cum
Conformata vigent et corda et lingua loquentis.
Nec voci gestus dicentis discrepet, aut frons:
150Oret opem civi merito, lacrymansque loquetur
Pupilli aerumnas, crimen civile, dolosque
In patriam graviter stomacho exsecretur acerbo;
Denique quicquid aget, naturam artemque sequetur,
Nec mihi displiceant pueri, quibus exuberat vis
155Largior eloquii, ac dicendi copia maior;
Nam facile abscindet ratio, multum auferet aetas,
Multa cadent usu certo. Sed non minus aequum est
Tardis ferre manum, studii ne destituat spes,
Neu pigeat docuisse pedes, quantumque molossus
160A tribraco, quantum spondaeus distet iambo.
Olim nervorum cantus et carmina vocum,
Grande operae praetium, magnoque in honore fuere,
Graecia dum viguit, studiorum maxima nutrix.
Sic honor accessit divinis vatibus, atque
165Creditus Amphion testudine saxa movere,
Dictus ob hoc Orpheus rabidos mulcere leones.
Nonne vides cantu longos ut quisque labores
Soletur, sive effossor, seu vinitor uvae?
Et ferus Aeacides tetigit Chironis in antro
170Fila lirae, et rudibus percussit vocibus auras,
Suetus semiviri caudam ridere magistri.
Non igitur musicae temnenda est, sive poesim
Miraris, seu rostra tumultu agitata forensi.
Praeterea nec virginibus psalteria castis
175Opprobrio ducas: gaudet Deus ipse Camenis.
Attamen absurdum est obscenas fingere voces
Ut senior tremulo demergat verba palato
Ebrius hic titubet, vel amore ut gestiat ille,
Nec lingua vocem premere, aut resonare decorum est,
180Distentis late labris, ut rudere credas
Iumenta in Calabris attrito vomere campis.
Praeceptoris erit gestus formare decoros
A teneris, necdum iam dedignante iuventa,
Nescia dum virtus rerum contenditur ut vis.
185Ni pigeat praeferre pedem, non tarda sequetur
Mens iuvenum, neque si libeat miscere latinis
Graeca, minus valeant: quin ad nova quaeque vicissim
Promptius intendent se se et corda inscia rerum.
Non etenim is animo pueris labor insitus acri
190Conatu mentis: verum ut corpuscula terrae
Mollius affligunt toties, cursuque vagantur
Huc illuc, sic ingenii levis addita vena est,
Et patiens operum; neque enim est id pondus in ipsis.
Nec tamen ii coetus hominum et civilia vitent,
195Namque hinc formido subrepit, vel malus error;
Humanum est inter cives inquirere doctos.
Sed non ulla magis mentis industria tollit,
Quam speratus honos: generoso in pectore laudum
Fixus amor: semperque animis calet aemula virtus.
200Usque adeo cum primum artes crevere repertae,
Ambitio crevit, laudumque erecta cupido est.
Alludit famae cum dicit Horatius, album
Mutor in alitem, et insidunt mihi cruribus asprae
Pelles: dulce quidem est cultum dictasse libellum.
205At Veneti pueri longis ambagibus haerent,
Aut abaco discunt teneri, imberbesque etiam tum
Assyrias Latio mutant sub sidere gazas;
Solae divitiae remo velloque petuntur.
Urbe piget nostra; de qua tam clara per orbem
210Nomina: maiores nostri virtute decora
Nil melius duxere, et sanctis legibus urbem
Fundarunt. Nondum tanto matrona paratu;
Nam digitis gemmas, pulchroque monilia collo
Gestabant paucae: foris aequora dura mariti
215Verrebant: galea condebant tempora patres.
Hospitis adventu non ambitiosa dabatur
Coena, nec auratis laquearia fulva metallis
Pendebant trabibus: nullos aulea tegebant
Strata thores, et privatis moderatior usus
220Argenti, sanctaeque domus ut templa patebant.
Mirari poterat, si quis conviva subisset
Amplustrum aut tabulas, ereptaque rostra carinis.
Emeriti cives sanguine, quique labore
Imperium peperere suo, cum frigore venas
225Strinxerat et gelidos artus longaeva senectus,
Publica curabant consulta, et maxima rerum:
Horum autem nemo ob privata negotia contra
Commoda tentasset patriae, et communia iura.
Ergo illis foris imperium, gentesque subactae
230Iura domi et mores, rebusque experta iuventus.
Tempus et hanc nostris rationem admittere chartis,
Urbibus an magnis dicendi copia prosit.
Porro hinc concedo, nisi sit sapientia, nasci
Semper nefas, saepe everti pulcherrima regna.
235At si quis haerens virtuti possidet artem
Dicendi, patriam libertatemque suosque
Tutetur, pacique ac bellis utilis idem est.
Nam quondam in silvis violenti ac more ferino
Vivebant homines, et ubi errantes tulerat nox
240Carpebant somnos in montibus aut speluncis:
Passim concubitus nec gnatos noverat ullus,
Tempore quo sapiens ac magnus videlicet vir
Praevidit quantum rationis et ingenii esset
Obstrusum latebris; igitur sermone decoro
245Agrestam turbam (mirum est potuisse) coegit.
Vivendi posuit iura, et formidine poenae
Exacuit mentis, ne quis fur, ne quis adulter:
Hinc variae venere artes, ususque serendi,
Dehinc parvas munire urbes vallo fluvioque,
250Et sua tutari norunt, et claudere septis:
Postremo cum vicinis de finibus agri
Certabant. Tum militiae labor additus, inde
Regnandi ambitio, doctrinaeque invida cura.
Tum pauci sapientes, cum vis flecteret aequum,
255Duxere exilium ruri, et docuere priores
Et contemnere opes, et eis frugaliter uti.
Vatibus hic olim fuerat mos ruris amoeni
Secessu gaudere, et aprici gramine campi,
Flumina ubi et virides resonarent undique ripae,
260Et montana leves ferebant murmura venti,
Hortulus hic, vineta procul, poma insita, flores,
Et teneri circum caules, vescumque papaver.
Difficile est, sodes, nomen meruisse poetae.
Multa feras, discasque diu, multa ante papyro
265Est opus, et graecis dudum insenuisse libellis,
Quam possis paucos in turbam credere versus,
Non quales ego, sed quales ostendere tantum
Et vellem, et nequeo. Nam si me insana trahit spes
Carmina quis prohibet centum percurrere? Ibique
270Iungantur delphines equis, atque ordine verso
Thura legant Calybes, molles dent aera Sabaei.
Sed non haec ratio scribendi: quippe poesis
Picturae est similis, quae convenientia reddit
Personae, et capiti medioque accommodat imum.
275Sumere materias aequum est pro viribus, atque
Offendat nugis caveat, ne cum velit astu
Penelope sponsi orbatum narrare Cyclopam,
Incipiat raptus Helenae, Troiaeque ruinas.
Pleraque tecta sinat praesens industria vatis,
280Ut quidam pictor casum qui forte tabella
Virginis Argolicae mandarat: flebat Ulysses
Ante aras, tristisque aderat Menelaus, et una
Infelix augur scisso velamine Chalcas.
Ergo cum ingenium genitoris reddere partes
285Viribus accisis non posset, fecit Atridem
Tollentem palmas, vultusque obnubit amictu
Funereo, ut quivis habitus atque ora parentis
Fingeret arbitrio: fugias ante omnia linguam
Assentatoris, ne limae poeniteat mox,
290Aut alio insignis quovis errore noteris.Da Victorino haec, et dic legat optimus ille,
Qui nihil a vero cuiquam mentitus amico.
Sitque operi modus, et fines sint denique, ne te
Frustreris, semperque aliquid mutare labores:
Iam minium chartis, et cedrum posce libello.