Folengo, Teofilo Mantova 1491 - Campese [Bassano del Grappa] 1544, agiomachia, agiomachia agiom. agiomachia (A. Rafanelli, 1898-1902)

¹
Tempestate pari geminus moderamina princeps
Olim habuit, similesque fere sub pectore mores.
Alter Traianus conservantissimus aequi:
Alter hic antistes, quo non clementior ullus,
5Sed fidei pietate fuit praestantior illo.
Gesserit et quamvis terrarum fronte coronam,
Pluris erat capiti divinitus addita mitra.
Illa nec horrificis concessit territa sceptris:
Palluit heroum vel degener arma minantum.
10Caesaris hinc neptis calvi Domitilla Neronis
Praesule virgineo vovit suadente tonanti
Virgineum decus: hanc mox praepollentis in aula
Plurima regali Theodora imitata Sisinni est.
Divos et fragile indignata cubile mariti.
15Tithoni gelidis quum primum candida bigis
Prodierat coniux, paucis comitata subibat
Templa, ubi terrigenis libatur ut hostia, terrae
Structor, et undisoni maris, atque volubilis axis.
Vir matutinas cur illic pertrahat uxor
20Chara moras se fert exploraturus ad aedem.
Observabat uti distentis auribus olim
Ad Coryci portus multus commercia raptor.
Non sua lustrantem ast audacius ultio caeli
Digna ferit, geminam infligens pro carmine poenam:
25Sensu qui duplici fuerat temerarius ausus.
Fit simul absque acie: obtususque ad murmura captus.
Ille ubi naturae, sensit virtute relictum,
Praecipit, exclamans misere, ad tecta reduci
Imperiis vero parere volentibus, ulla
30Non datur exitui, licet affectata, facultas.
Caelitus obstricti menteis, et pectora servi
Fana per incassum caecum spatiosa rotabant.
Et ni iusta piis flexisset numina coniunx
Fletibus, errores, causamque ut denique novit,
35Suspicor, iret adhuc circum miserabilis aedem.
Mystica sumpserunt sanctum simul orgia finem,
Regreditur Theodora domum: aerumnasque benigno
Fida maritaleis roseo patri ore retexit.
Collecta mittens qui mente precamina caelo,
40Amissas reparavit opes: et lumina et aures
Restituit: physisque piis sibi reddita verbis.
Ac veluti nimiae languentem tempore brumae
Sole salutari siquis confoverit anguem,
In hunc trux meritum mox ora trilinguia vibrat: Haud secus aeger adhuc animis, et mentis egenus
45Diram in pontificem citat ipse Sisinnius iram:
Atque cupidinei commotus pectora furti
Insimulat castum: quin illi lumine charo,
Audituque furens orbatum se asserit arte
Circaea, ut Veneris sic aptius iret ad usus.
50Vindicet utque adeo se ex laesis, cogere vinclis
Omnis inops animi insontem trahere ample per atria
Hortatur famulos: primusque accingitur ipse
Igneus his armis. qualis furialibus actus
Alcides stimulis Iunone volente cruorem
55Natorum fudit. supero sed numine lusi
Praesule pro sancto, spectacula digna cachinnis
Insana nectunt, et verrunt mole columnas.
Tunc ait antistes: "Merito quam iure Sisinni
Saxee saxa rotas, fers qui libamina saxis."
60Dixit, et amentem miserans sacra templa petivit.
Interea misero dum pro Theodora marito
Immodicis precibus superos, superumque fatigat
Rectorem, pietas allecta est denique fletu
Caelica foemineo. canis veneratus ab alto
65Veridicis senior testis descendit, et infit:
"Ride, parce oculis, per te si foemina fida
Expers vir fidei caelo dignabitur addi."
Sic ait, et pernix redit ad sua munera regni
Ianitor is fuerat sublimis: retibus olim
70Qui sibi semirutis pariebat in aequore victum
Iam male corporeo qui lumine viderat, intus
Aetheria melius lustratus cernere coepit
Luce, algens quantum fraternis Cynthia distat
Ab radiis. pudet irrisi meminisse laboris:
75Et sparsisse minas in saxa rigentia cassas.
Quin genua acciti lachrymans Antistitis ambit:
Puniceoque canit pictus deerrata pudore,
Thessalico velut helleboro curatus in unguem.
Mox veniae compos mutat caelestibus aris
80Tartareos ritus: puroque est gurgite lotus:
Ac domus omnis ab hinc parvo post tempore clari
Nobilitas exempla viri permulta secuta est
Numen fassa unum: numerosa aversa deorum
Numina. Tarquinus, populus cui obtemperat uni
85Mystarum, tantam tulit aegro pectore inanis
Iacturam cultus. rabido fremit ore, tumetque.
Par regi, dederunt cui quondam agnomina fastus.
Non tamen illustri concurrere degener audet
Virtuti, et generi, vel aperta arcessere fronte.
90Sed magis in furias ignobile vulgus avernas
Seditiosus agit: tacitumque per inclyta virus
Moenia diffundit: praefecturamque gerentem
Mamertem celebrem in primis malus incitat, omnem
Congeriem cumulans odiorum praesulis insons
95In caput. exoritur studia in diversa tumultus:
Et varius pro mente sonus ferit aera latum.
Hic merita enumerans Clementem ad sidera patrem
Tollit, et ingratos pius arguit, ille loquentem
Vix fert: ac multo contraria subiicit ardens:
100Asserit et dignum dura qui morte pietur,
Quod stupratorem mordaci nuncupet ipsum
Ore Iovem: Veneremque Paphi meruisse: Lyaeum
Saepe mero madidum: natorum viva vorasse
Viscera falciferum: Mavortem caede cruentum
105Praedicet: ac carpat reliquorum sancta deorum
Numina: et insolitis mutilet sacra prisca repertis.
Ergo has ut rabies sedet: vulgique frementis
Dissona vota, ciet praefectus tecta verendum
Ad sua pontificem: cui sic sine teste profatur:
110"Non latet egregiis quam sis natalibus ortus:
Novimus et celebreis titulos, laudesque tuorum:
Quaque nites sophia: linguaeque fluenta disertae:
Aeternis quae te studiis ut prosequar urgent.
Tantum degeneras, aliis qui flecteris aris
115A nostris: hoc omne decus, generisque nitorem
Denigrat: et patriis reddit te civibus hostem.
Percita nonne vides quanto hinc furat impete plebes?
Quotque furens turbas, quot turbida misceat iras?
Hortor ab incoeptis igitur iam desine vanis:
120Ut patriae, et nostro solito amplectaris amore."
Dixerat: his contra placidus pater ora resolvit:
"Quod nostros tollas a nobilitate penates,
Nil me plus miror: neque pascor sanguine: laudat
Namque aliena, genus quicumque ad sidera priscum
125Effert, si tristo vestigia tramite vertat.
Verum si quid inest charis, aut virtutis, id omne
Rivulus immenso manavit ab aequore Christo:
Christo matre sato casta: mortalia quaeque
Cui debent: ob quem verear nec mortis obire
130Dura, cruentato tam tristia stipite passum
Fata, hominum causa: licet inde subiverit astra.
Sed tamen haec alias, cum plus admiseris ocii.
Pro re, proque loco nunc sat dixisse, superque
Me nil discordis sparsisse: furoribus ansam
135Nec tribuisse ullam: temere inconsulta caterva
Saevit: quodque solet facit id: nam patris in omnes
Officium gessi, mare terra, atque aethera testor."
His ille acceptis graviter succensuit ipsi
Tarquinio ignifico, strepitus, liteisque serenti.
140Rem tamen ad solium regis, sceptrumque superbum
Rettulit: in poenas patriis is praecipit oris
Cedere: barbaricis latios mutare colonos:
Vertere et arva plagis ignotis cognita, Naso
In quibus extorris vigilavit tristia: at ille
145Candenti patriam suspirans pectore veram
Exilium putat omne solum: hinc non mussat adire
Regna Mithridatis, Medeae infamia caecae
Saevitia in fratrem: atque ipsam cum Phaside acerba
Dictam ab caede Tomim: laeta tum fronte petenti
150Mythica sub ferula succurrunt lecta minanti
Olim semideum labor aurea vellera: tauri
Ignivomi: et semper vigili draco lumine custos.
Ad loca dehinc venit tumidis decreta tyranni
Vocibus: excelsis steterant, qua pergama muris
155Clara Capha quondam. populis olim illa trecentis
Polluerat: sed quid non aemula destruat aetas?
Diruta damnatis Christi pro nomine tantum
Tunc erat, ac servis operosa ergastula: et illic
Iuge cathenati fodiebat fulva metalla:
160Saxaque caesareos exornatura penates.
Hi simul hauserunt venientem, corda tepentes
Continuo in lachrymas solvunt, quibus ora rigantur
Pulverulenta: labor cedit: viresque resumunt
Brachia fessa. pater profert solatia contra.
165"Eia," ait, "artifices superis sic condite vobis
Tecta aeterna plagis: hilari sudate labore:
Et fervescat opus: nec vos subtaedeat, olim
Proemia sufficiet cuius breve fertis honorem.
Nunc vero (grator) me ad vos dignatio vestrae
170Caelica participem mercedis ab urbe futurum
Destinat: et socios, aequo quos iunxit amore."
Praeterea undarum nimia intervalla, diurnis
Aerumnis recreet, quibus ora arentia, supplex
Dum queritur pia turba, iubet perfidere caelo.
175"Qui quondam e rigidis produxit cautibus amnem"
Inquit: "is et vestris poterit persolvere votis."
Vix ea finierat, niveus cum apparuit agnus
Ab tellure pedem suspensus in aera dextrum.
Tum pater arrepto doctus spiramine ferro
180Sub planta levibus terram ferit ictibus, et fons
Mox prorupit aquis liquidis, quae mellea vincant
Munera, non aries Libyes per rura perusta
Cornutus talem valuit monstrare: nec ipse
Osor aquae Bromius calidis gustavit arenis.
185Hoc ubi fama notos superans, et fulmina cursu
Mirum per populos Asiae diffudit in unum
Partibus ex variis coiere fidemque, novumque
Poscentes cultum aspernati numina vana.
Exultat praesul: gratesque rependit Olympo,
190Quod pia tam facili succedant vota favore.
Gestit ut optatis si respondere secundo
Successu videat sortem mercator anhelus.
Cultor at imbre solum iam affectum sedulus alto
Acribus insequitur studiis. facit optima avaro
195Terra sat agricolae: frugemque emittit abunde.
His, qui condiderant sternuntur vana repente
Tecta deum, vero fundant et templa tonanti.
Complerat pater extorris tritterida plenam,
Cum venit imperiis in colchica Caesaris arva,
200Irati latiis trux Aufidianus ab oris:
Vindicet utque deos ut spretos impete primo,
Sanguinis effudit multum: multosque cruento
Supplicio affectos vitam transmisit ad illam,
Cuius amore viri certatim fata subibant
205Horrida magnanimi: atque idem flagrat omnibus ardor.
Hic stragum cumulus, moriendi et tanta cupido
Praesidis in similem tetigit praecordia sortem:
Leniit et rabidam mollito in pectore bilem.
Ast hanc pontificis fuerit velut unicus author
210Vertit in exitium: solum ad subsellia missis
Impulit hunc reliquis: dictisque incusat amaris.
Nec minus et blandis ferat ut libamina saxis
Illicit: at scopulum ceu ventos inter et undas
Perstantem iussit mordentis pondere pressum
215Anchorae in aequoreo demergi gurgite tandem.
Impius id censit, ne fors tellure reposto
Postmodo selenneis pia turba dicaret honores:
Quin reverenda pecus squamosum membra voraret.
Verum frustrata est liventis opinio: namque
220Funera prosequitur lachrimis dum fida caterva:
Proque ignorato precibus ferit aethera crebris
Corpore, summa fretum (dictu mirabile) virtus
Dissecat: et facta est longissima semita, ut olim
Agmina crythaeas fugeret memphytica in undas
225Cum genus hebraicum, siccis stetit aequor arenis.
Tunc Neptune tuis timuisti, lumen in imo
Intuitus, regnis, fierent ne torrida tellus.
Ipsa vagans liquidos per campos turba animantum
Repperit ingratum medio sub marmore littus.
230Tramite facto igitur divinitus, omnis ovando
Plausibus ingreditur populus, praeeuntibus ipsum
Phaebe, ac Corneli vobis fidissimi alumni.
Arida miranteis via per vestigia duxit
Ad pariam manibus structam caelestibus aedem:
235Qua lapis emeritos servabat candidus artus:
Ferrea stat morsu plantas secus anchora curvo.
Letabunda cohors hymnos modulatur, honoras
Suspiciens patris exuvias, iisque oscula figens:
Quas movisse loco fas haud fuit axe vetante:
240Sed cupidis itiner se per tranquilla quotannis
Aequora pandit idem redeunti luce, subivit
Qua caelos: illam reddit mortalibus aegris
Phillyride Titan evectus clune bimembris
Mense, dedit quondam numerus cui nomina nonus.