Verino, Ugolino Firenze, 1438 - 1516, Carlias, Carlias Carl. Carlias (N. Thurn, 1995)

Dardanium iam diva senem roseumque cubile
Aurora extremis surgens linquebat ab Indis,
Noctis et humentem Titan detexerat umbram,
Cum vitrei Carlus residens in margine fontis
5Respicit horrendos latices Acherontis avari
Et Phlegetonteae resonantia saxa lacunae.
Horret adhuc animus, ceu fracta navita puppe
Littoris ignoti cum nando evasit ad oras,
Sit licet in tuta, pavidus tamen heret arena.
10Hunc ubi sidereus squalentem sordibus ales
Membraque Tartareo vidit deformia fumo,
Liventes maculas currenti in flumine iussit
Abluere. Ad dextram, qua fert vestigia virgo,
Carpat iter ponatque metum. Nec iussa moratus
15Immundam nitidis faciem detersit in undis
Assequiturque ducem non tardis passibus heros.
Una agri species, sine fruge, sine arbore nudus
Campus erat, qualis Libycis deformis in oris
Inter Cyrenes Syrtesque interiacet ambas.
20Iocundo interea vates sermone levabat
Lenibatque viam acclivem longosque labores.
Iam medium caeli culmen dimensus Apollo
Aequali Gangem spatio secrevit Ibero,
Cum virgo et Carlus sublimi vertice montem
25Longarum cernunt claudentem extrema viarum.
Planitiem a dextra precisae ut menia rupes,
Cingebatque palus levam stagnante lacuna.
Quin sonitu ingenti per saxa minantia torrens
Spumeus obiectas frangebat vortice cautes,
30Inde sinistrorsum versus currebat Eoum,
Ceu rapido velox Taurum cum murmure Tigris
Percutit obiectum et flectit contrarius undas.
Tandem ubi perventum est montis radice sub ima,
Suspiciens altas rupes atque invia saxa
35Hesit inops animi Carlus: nam semita nulla
Ostendebat iter. Transgressus et aethera celsus
Deterrebat apex, tum -visa asperrima- rupes.
Conspectisque iugis duri crevere labores:
Sic, ubi vicinas Poenorum exercitus Alpes
40Suspexit, cecidere animi, nam tangere caelum
Culmine nubifero visa est altissima moles.
Vidit ut herentem ac dubium Titania regem,
"Difficiles vincamus", ait, "dux magne, labores!
Omnia virtuti parent. Licet aspera primum
45Sit via, mollis erit paulatim ascensus eundo.
Et quanto propius tendes ad sidera, tanto
Fiet iter levius, dum plano in vertice sidas.
Me sequere!" Haec dicens rupem conscendit et omnes
Explorat faciles aditus et molle cacumen
50Reptantemque manu attollit regemque sequentem
Hortatur monstratque viam firmatque labantem.
Non secus ignaris pullis premonstrat hirundo
Antevolans iter et nidum contemnere suadet,
Ignotum ut rudibus pertentent aera pennis.
55Sic acclive iugum, sic saxa per invia reptans
Lubrica firmabat tremulis vestigia plantis,
Salsus et irriguos sudor madefecerat artus.
Verum ubi precisae perventum ad limina rupis,
Ambigui extremo residens in margine saxi
60Belgarum regem venientem Astrea recepit.
Illic cum nimios requies alterna labores
Sublevat, et dulci recreatur spiritus aura,
"Quam tenuis", Titanis ait, "fiducia vestra est.
Mortales labuntur opes, mutatque vicissim
65Regnorum instabilis Fortuna volubile saxum,
Enervat robur formamque obscena voluptas
Effugat, et rugis facies deformis aratur.
Sic brevia in longum vertit mors gaudia luctum.
Erigite in celum mentes, si cura perennis
70Est vite! In primis, gentis tu maxime rector
Renicolae, contemne viam superaque ferendo,
Quecunque inceptum prohibent discrimina cursum!
Ne dubites, iamiam pandetur semita caeli."
Vix haec ediderat, magno cum turbine post se
75Aera commotum sensere animasque canentes,
Quale solent nivei tranantes nubila cygni
Edere vere novo stimulante libidine carmen:
"Salve, Christe, potens rerum, de virgine cretus,
Cui mare, cui tellus, cui celi sidera parent,
80Qui nos iussisti meritas expendere penas
Et crimen nostrum crepitantibus urere flammis,
Purgati ut demum ardenti potiamur Olympo!"
Talibus orabant umbrae passimque canebant.
"Pandite, foelices animae", Pipinius inquit,
85"Qui brevior callis superas nos ducat ad arces!
Este duces nobis celique aperite recessum!"
Tunc una est breviter rutila de nube locuta:
"Qui cupis electas astrorum visere sedes,
Ante iugi lustrandus apex. Si fata repugnant,
90Haud unquam ascendes. Si dant ea munera Parcae,
Sponte patebit iter, nec te via longa retardet.
Exoriens feriat semper tua lumina Phoebus,
Leva petat Boream, radat tua dextera montem,
Nanque latus levum baratrum deducit ad imum.
95Non licet hinc cuiquam invito custode moveri.
Hic luitur sevi scelerata superbia fastus.
Me quondam Stigiis demersum attraxit ab undis
Optimus antistes; caelestis ianitor arcis
Nos precibus sanctis crudeli exemit Averno."
100Nondum finierat, cum vates alma loquentem
Interfata ducem est, proprio sic nomine dicens:
"Traiane armipotens, Romanae gloria gentis,
Eneadum extremos primus qui victor ad Indos
Victrices aquilas foelici Marte tulisti,
105Dic mihi, cum sacris fueris non lotus in undis,
Qua meritus causa leges mutare Tonantis
Et nullo aetherei signatus dogmate Christi
Rursus ab infernis undis ad sidera tolli?"
Sic vates. Paucis sic inquit Martius heros:
110"Victor ab Aurora Parthis Indisque fugatis
Dum repeto aestiferas pharetrate Persidis oras,
Dum Caelosyriam Salomonis et inclyta templa
Quondam -tunc magnae restabant signa ruinae-,
Magna sacrosancte fidei mysteria novi:
115Quid Moses scripsit, quicquid cecinere prophete,
Tarsensis legi divina volumina Pauli.
Tunc mihi siderei visa est certissima Christi
Relligio, tunc templa Deo veroque Tonanti
Devovi in medio Tarpei vertice montis,
120Cum Capitolinae tetigissem moenia Romae.
Antioci sed me mors importuna peremit
Finibus, optatos secum invidiosa triumphos
Preripuit, ne thure sacro fumantia templa
Caesaridum primus divino in fonte renatus
125Lustrarem. Abluerat nondum me mysticus humor.
Infoelix, nimium quicunque volatile tempus
Expectat deses! Sic longo tempore longus
Eluitur fastus. Sed quid vos demoror? Ite
Per dextrum callem nec flectite lumina retro!"
130Dixit et horrendum specus aspicientibus illis
Umbra petit penitusque ardens se misit in antrum,
Unde eruptabant squalenti incendia fumo,
Qualia terrificis fervens ardoribus Ethna
Evomit, Encheladus motat cum pectus adustum
135Saxaque sublimes liquefacta eiectat in auras.
Nec mora, Traiano Carlus vatesque relicto
Devia nimbosi tendunt ad culmina montis.
Nullaque per densos hominum vestigia sentes
Semita monstrabat; veluti deserta Madere
140Frondosa, aut celsum siquis lustraret Olympum.
Interea virgo salebrosi tedia collis
Sublevat et dulci fallit sermone laborem.
"Tale iter in caelum. Talis via ducit ad astra."
Iamque Ardens, Aethon, Xantus veloxque Podarces
145Stelliferum proni Maurorum in gurgite currum,
Mergebant, positis depascunt gramina frenis,
Ut longos possint lucis tolerare labores
Flammiferasque rotas caelum vectare per amplum.
Ibant securi, quamvis nox atra timorem
150Incutiat: tantas dederat fiducia vires,
Tantum animi Carlo dux et promissa parentis
Contulerant. Sed vox rupe est audita sub illa:
"Sistite! Nocturnas donec sol detegat umbras,
Fata obstant, caelique aditus nox atra recondit,
155Observatque apicem nudato Arcangelus ense.
Plurima preterea rapidarum monstra ferarum
His errant silvis et tantum nocte vagantur.
Expectate diem frontemque armate rubenti
Ambo cruce, hoc tuti mecum requiescite saxo!"
160Haec dicens detorsit iter propiusque recepit
Defessos in sede libens. Cui Belgicus heros,
"Pande tuum, generose", inquit, "nomenque genusque,
Spiritus! Haud vilem stirpem presentia monstrat."
Sic Carlus. Sic umbra illi respondit: "Ad aures
165Francorum si fama tuas pervenit, origo
Gens fuit illa mei. Clodoveus nomen, in undis
Quem pius antistes Remisius abluit. Ille
Me docuit regno tumidum rebusque secundis
Inflatum magnos animi deponere fastus.
170Causa boni fideique fuit dilecta Crotildis.
Nunc evo aeterno fruitur super aethere foelix."
Non tulit ulterius fari Pipinius umbram,
Amplexus frustra dat inani basia fronti.
"Quid refugis? Sum Carlus," ait, "Pipinia proles.
175Ille tuus pronepos, qui te et tua gesta secutus
Saxoniam nostris telis parere coegi!"
Plura locuturum percepto nomine Carli
Devincit strictisque amplectitur umbra lacertis,
Et lachrymae fluxere genis. Tum mutua miscent
180Colloquia et laeti de regno multa locuntur
Per noctem. Hic somnum, penam non percipit ille.
Non procul est ingens sinus et metuenda vorago:
Umbrarum statio precisis undique saxis.
Illic diversis purgantur crimina poenis.
185Ut pretiosa solet flaventis vena metalli
Purgari, et sordes secernit torridus ignis,
Mox purum simplexque micat, quod liquitur, aurum,
Sic pura ablatis in caelum sordibus umbra
Evolat aeterno fruitura perenniter aevo.
190Dimidium iam noctis erat, seramque quietem
Accepit vatisque sinu Mavortius heros
Subnixus tandem vigilantia lumina clausit.
Plurimaque ante oculos miris portenta figuris
Delusos trepida implebant formidine sensus.
195Ecce videbatur vastum spectare gigantem,
Cuius sidereas caput attollebat in arces.
Tellurem ambobus pedibus calcabat et undas,
Lumina terribiles flammas truculenta vomebant.
Ingens rictus erat nudoque obscurior Indo
200Falcatosque ungues leva dextraque ferebat.
Horridus et volucres captabat ad astra volantes;
Laetus et apprehensas nigrum mergebat in amnem,
Vel ferus attritas saxo elidebat acuto.
Millibus e multis si forte evaserit una
205In caelum, tonat ore gigas atque aestuat ira,
Ablata qualis sevit lupus improbus agna,
Implet ut abrepto vitulo mugitibus auras
Vacca fremens, catulis ut tigris sevit ademptis.
Nec mora, terribilem sevo cum turbine vidit
210Serpentem caelo delabi fulminis instar,
Cui capita assurgunt septem totidemque coronae.
Cornua lata decem squamosis frontibus extant,
Tergora qui pardi maculis distincta ferebat
Informisque pedes ursi, rabidi ora leonis,
215Caetera vipereus serpens viridisque cerastes.
Ingentique suae detracta volumine caudae
Sidera verrebat caeloque refixa trahebat
Horridaque adversus superorum praelia regem
Miscebat; victusque dabat mox terga per auras.
220Inferiusque petens baratrum telluris hiatu
Stat patulo absorbetque omnes iuvenesque senesque
Improbus immenso laceros deglutit in alvo.
Hic ubi nequicquam caelesti virgine cretum
Infantem valuit duro comprehendere morsu,
225Tartaream furibundus humum Stygiamque paludem
Accessit nigrisque Herebi se condidit umbris.
Gemmiferisque alis vidit candore nivali
Quatuor auratis Paradisi erumpere portis
Cum phialis divos. Primusque in vertice summo
230Trans Gangem solis croceos consedit ad ortus,
Occiduaeque alter calcabat moenia Thilae.
Tertius (ardentis ubi nascens irrigat agros,
Necdum limiferis Nilus septemfluus undis
Labitur occultus deserta per invia) pressit
235Lunares apices vicinaque culmina caelo.
Concreto quartus peragrabat frigore montes
Ripheos Scythicamque plagam septemque triones.
Hi subito fractis phialis vinclisque solutis
Eolios vulsis reserarunt postibus utres;
240Qui mare, qui terram diverso flamine raptent,
Ni propere aetherea labens ceu fulgur ab arce
Angelus obiectis frenasset cautibus Euros.
Inde serenatus depulsis nubibus aer
Fulsit et in morem placidae stetit unda paludis.
245Mox Iovis alter adest stellatis nuntius alis,
Cui niveos crines per lactea colla fluentes
Candida compescit lucentibus infula gemmis,
Phoebeae facies micat aurea lampadis instar
Rubraque porphireae rutilant ut crura columne.
250Tellurem levo, dextro pede comprimit aequor ,
Et liber in dextra conchis distinctus et auro,
Qui crucis in tergo signumque in fronte gerebat.
Visus et agnus erat spatiosa per atria celi
Ire, sequebatur pictis exercitus armis,
255Caelestisque phalanx circumque supraque volabat,
Et niveis purum castorum in vestibus agmen
Psallebat sacrosque hymnos uno ore canebat:
"Improba iam cecidit Babylon mollisque Tonoscon,
Versa est in cineres Veneris sentina nefandae.
260Sint laudes gratesque Deo per secula Christo,
Praemia qui iustis posuit poenasque superbis."
Vidit et a leva residentem in tergore monstri
Aenee matrem Cypri deserta petentem,
Quam cocco infecte tenui de stamine vestes
265Ornabant; nullum lascivo in pectore tegmen,
Flagrantique omnem rapiebat lumine turbam,
Myrthea pendebant depexis serta capillis.
Hanc circum madidi iuvenes teneraeque puellae
Errabant Bacchusque comes mollisque Cupido.
270Omnibus his fuerat sinuosi forma draconis
Frontibus impressa, ut calido distinguere ferro
Armentum Calaber solet, ut noscatur imago.
Haec epulis postquam ac vino lasciva iuventus
Debacchata satis florenti in gramine sedit,
275Immemor exitii dulci laxata sopore est;
Utque pecus ratione carens proiecta virenti
Membra toro posuit. Caelo mox lapsa caterva
Aliferi clypeata chori Cythereia castra
Ignavosque hostes telis invasit acutis
280Et numerosa premens Lernei guttura monstri
Tabificos patulis efflantem faucibus ignes
Confodit frustraque minantia colla cecidit.
Pinguia mox spirans reginae balsama pectus
Laetiferaque omnem traiecit harundine turbam;
285Et rutila de nube sonus cecidit super agmen:
"Nemo ausit posthac caesorum prodere nomen!
Turpia perpetuam meruerunt crimina noctem."
Attonitus dum monstra Dei Pipinius heros
Per somnum evolvit, gelidis Aquilonis ab oris
290Armigeras caelo sensit volitare phalangas.
Ceu modo, si strictis gemine mucronibus alae
Martem ineant, reboat cava vallis, contremit aer,
Haud secus aliferum discurrens agmen equorum
Omnia vastabat nimbosae grandinis instar.
295Ora leonis erant monstris caudaeque draconis,
Tergora equi; tetrum iactabant naribus ignem:
Eolias cautes Ethnaeque ardentia saxa
Credideris. Caligo polum terramque premebat.
Tertia pars hominum flammis ferroque necata est.
300Conflicto illato volucres abiere cohortes,
Purus et effulsit depulsis nubibus aer.
Mox strepitu horrisono mota compage polorum
Stella refixa ruens flammis ardentibus undas
Aequoris oppressit, penitusque ruina profundum
305Concussit limum; collisaque membra gementum
Nereidum, Tritonque imis elisus in antris.
Ipse foret quamvis venturi prescius aevi,
Non tamen effugit labentis sideris ictum
Squamiferi custos pecoris. Sic Prothea vatem
310Et pecus omne neci ponti dedit ignea lampas.
Interea surgens croceo fugat astra flagello
Aurora imponitque iugum frenisque cohercet
Solis equos, valvae mox claustra revellit Eoe.
Erumpunt portis et cursibus aethera tranant.
315Quo strepitu a somno Pipinius excitus heros
Volvit inexpliciti secum miracula somni.
Quidnam portendant miris simulacra figuris,
Haeret et ingenio nequicquam altissima tentat
Noscere visa Dei. Tum caligantia nuper
320Exorti iubaris feriebant lumina fulgur.
Noctua non aliter tenebrosis excita rimis
Obstupet ad solem lucemque exterrita vitat.
"Quid dubitas", Titanis ait, "rex inclyte? Cessas
Surgere? Nox abiit. Quae te mora tardat euntem?
325Festinemus enim, dum culmina tuta capessas,
Dum lux praebet iter. Tempus volat ocius Euro.
Noscere quid tentas frustra mysteria noctis
Ambigue? Sed cum tanges sublime cacumen,
Cum nitidum intraris Phoebeae lampadis orbem,
330Mystica caelestis Raphael tibi somnia pandet
Perque omnes sphaeras affixaque sidera ducet
Crystalli empyreique arces, ubi regia Christi
Aurea gemmatis extat miranda columnis.
Illic aspicies arcana sacraria divum,
335Quae Paulus vidit, quae mox Dionysius ore
Divino scripsit. Quid cessas? Perfice munus
Incoeptum! Phoebi rarescit lumine callis."
Dixit et in verbo passum direxit ad astra.
Nec segnis Carlus, clivi licet aspera saxa
340Ascensum impediant penitusque sit invia capris
Semita, pone tamen sequitur vestigia vatis.
Vicini quanquam torrent incendia solis,
Me autem retro nusquam sua lumina flexit.
Interea sacris montem resonare querelis
345Carlus et umbrarum stridentia verbera sentit.
Dum commissa luunt animae, sacra carmina fundunt:
"Salve, Christe, sator rerum mundique redemptor!
Quam dulce est servire tibi! Concede, precamur,
Ut mediis leti promamus carmina flammis,
350Qualia virgineus caetus Babylonis in igne
Illesus cecinit, viridi velut esset in herba!
Haec, quanquam gravis est, te poena levissima propter
Fit nobis. Iuste patimur sordesque lavamus,
Securi ut tandem caelo cum pace fruamur."
355Tunc una, ut radios fractos nec pervia solis
Lumina conspexit, subita novitate quievit,
Tranquillum immotis non vibrans aera pennis,
"Cernite, consortes anime, spirantia", dixit,
"Membra hominis! Lucemque obiecta intercipit umbra!"
360Insolita tunc re cetus stupefactus in unum
Aspectum figit. Propius mox una volando
Ad regem oratrix dixit coepitque salutem.
Ad quam sic placido Pipinius ore locutus:
"O summo fruitura Deo, secura triumphi
365Caelestis, monstres iter et tua nomina pandas.
Non hic invidie stimulis agitantur amaris
Foelices anime! Caritas amplectitur omnes."
At non plura loqui passus sic spiritus infit:
"Quisquis es, aetherea qui nunc ascendis ad astra,
370Corporea sub mole gravis, latus effuge levum
Montis, et asperior quamvis sit semita dextra,
Tutior ista tamen te per compendia ducet.
Ast ubi continges apicem, si forte voluntas
Elysios primum tua fert circumdare campos
375Cernereque egregias animas, quas mysticus humor
Non lavit -caeli idcirco privantur honore-,
Sunt geminae in bivio porte, de marmore quarum
Altera limen habet, postes ex aere rigenti.
Hanc Curius Phocionque tenent; custodia solers
380Excubat ante fores. Christi si iusserit ales,
Pandent ferratae stridentia robora porte.
Altera candenti radiat pretiosa metallo.
Hanc Iovis aeterni custodit pervigil ales.
Sacra fames auri et rerum scelerata cupido
385Hic luitur, nec turba loco est numerosior ista.
Iam mea bis centum purgata est noxa per annos:
Impia tam longas meruerunt crimina poenas.
Nam vix extremae moriens in tempore vite
Deposui hanc auri labem. Theodoctus, ad aures
390Pervenit si forte tuas, mihi nomen, et olim
Adriaci regina sinus sedesque Gothorum
Me genuit tectis ornata Ravenna superbis.
Cum Veneti in mediis posuere paludibus urbem."
Nec plura effatus, volucres discessit in auras.
395Insonuit variis ictus concentibus aer;
Cantabant: "Miserere, Deus, miserere precantum!
Iusta quidem patimur; quin et peiora meremur;
At tu purgatos nos his tamen eripe flammis!"
Tunc vates Carlusque simul capita aspera montis
400Dextrorsum superant altaque sub ilice sidunt.
Hinc sentes, hinc frigus erat glaciesque perennis
Et nebulae tristes, sine lumine turbidus aer.
Haud secus aeternis dicunt torpere procellis
Ripheos gelidasque Alpes Hermumque nivalem.
405Illic horridulas vidit Pipinius umbras
Pube tenus mersas glaciali horrere rigore.
Concretis labris verba imperfecta canebant.
"His", inquit, "livor purgatur", virgo, "pruinis.
Aspice tres illos ceca in caligine! Nosces
410Non de plebe duces, sed regum ex stirpe creatos.
Obscura egregie rutilant per nubila frontes.
Hos prior alloquere et dicta deposce salute
Nomina, qua geniti patria, quae crimina purgent!"
Nec mora fit, rapto surgens de fronte galero
415Belgarum rector dat dextram et talia fatur:
"Prestantes virtute animae, quis gloria caeli
Iam iam debetur, vestrum mihi pandite nomen!
Quod luitis crimen, quibus huc venistis ab oris?
Non haec plebeias maiestas regia frontes
420Arguit. Hoc mecum paulum requiescite saxo!"
Tunc una arridens, "Nullum est hic sanguinis", inquit,
"Discrimen, sed divitibus mors aequat egenos.
Inter purpureos pauper sedet umbra tyrannos.
Rex unus Deus est, caeli terreque creator,
425Nos alii servi et sola virtute beati.
Fert animus postquam istorum cognoscere nomen,
Ostendam, cur his una purgamur in oris
Invidieque damus poenas. Belisarius hic est;
Hic autem Narses; ego Iustiniana Sophia.
430Debellare Gothos poterant, nisi livor utrunque
Et me transversam stimulis agitasset amaris."
Protinus excepit Narses: "Heu, quanta malorum
Causa fuit livor! Scelus exitiale peregi:
Post Geticas clades Latiumque a morte receptum
435Oenotriam vacuam Lombardo invadere suasi.
Et quoniam adversis contraria crimina poenis
Purgantur, simul hic iuncte cruciamur amore
Concordesque sumus. Quia nos seiunxit Erinnis
In vita, sera vix nos in morte recepit
440Verus amor." Nec plura loquens in nubila fugit.
Vidit ut egregiam princeps Mavortius umbram
In glacie sese spectantem lumine fixo,
"Hic Stilicon", Titanis ait, "non parva Gothorum
Qui clades fuit. Invidiae nunc crimina purgat."
445Ostenditque aliam turbam glacialibus undis
Daviticos gelido recinentem in flumine psalmos.
Inde ubi livoris concretam frigore vallem
Arvaque perpetuis nunquam viduata pruinis
Martius alifera ductor cum vate peregit,
450Spiniferam silvam taboque fluentia saxa
Ingreditur. Virgo, qua lucet semita rara,
Antevolat virgulta metens aperitque recessus.
Dum frangit silvam, gemitus et verba precantum
Audit et e truncis atrum manare cruorem
455Cernit inops animi. Tum vox e vimine fracto
Audita est: "Miserere mei gladiumque reconde!
Quid cumulas, ignare, meos nunc ense dolores?
Sat luimus penas, quas lex divina rependit.
Sed merui: iratus puerili in tempore caris
460Fratribus informi truncavi vulnere nares.
Bisanti princeps fueram. Nunc umbra sub istis
Purgatur dumis." Haec dicens sanguine foeda
Conticuit. Carlo stetit horrens frigore vertex.
Ast ubi concussum solvit formidine pectus,
465"Constantine," inquit, "te non hic esse putabam!
Sed parcam posthac dumos disrumpere ferro."
Dixit et in densos torsit vestigia sentes
Innocua et nitidum vaginae reddidit ensem.
Et tanquam cineres defunctique ossa parentis
470Calcet, sic levibus plantis dumeta pererrat.
Attamen ille unam sensit post terga gementem
Saepeque clamantem, Lombardi an sanguinis ultor
Impresso urgeret Rosimundae pectora calce.
"Immo," ait, "hanc stirpem penitus delere paravi,
475Ulciscarque tui crudelia vulnera patris."
Tunc siluit truncus, sedataque cura doloris
Paulisper. Quid enim vindicta dulcius optat
Foemina? Magnanimus parcit frenatque furorem.
Inque alias rupes montisque asperrima saxa
480Ascendit Carlus duce premonstrante viarum
Securos aditus. Pariter sermone laborem
Sublevat. Elysios campos ostendit adesse
Non procul. "Hunc vestri limbum cognomine dicunt.
Purgandis animis locus est hic ultima meta.
485Hic volucri segnis purgatur inertia cursu.
Aspice, ut incurvis humeris sub pondere plumbi
Turba petat currens montem requiesque negetur,
Segnities donec timidaeque ignavia vite
Mundetur! Septemque annos expenditur unum
490Crimen, ni precibus spirantum pena levetur."
At Carlus, quanquam per saxa minantia caelo
Accelerat pernix studio fallente laborem,
Obliquis tamen ille oculis et poplite flexo,
Curvorum inspexit, si quem dinoscere posset.
495Tunc una, ut solido Phoebeam lampada vidit
Corpore perfractam crepitumque audivit euntis,
Obstupuit gressumque simul cum voce repressit.
(Umbrarum tum forte choros ducebat ovantum
In morem carmenque sacrum dabat ore canoro.)
500"O summo fruitura Deo, consiste parumper,
Umbra, precor", Titanis ait, "pondusque remitte!
Ede tuum nomen, tutumque ad sidera callem
Huic digito ostendas, si vocis pondus iniquum
Intercludit iter! Nam me duce tutus Avernum
505Sulcavit Stigiosque lacus lachrymabilis Orci.
Et nunc Elysios est ascensurus ad ortos.
Mortale est, quod cernis. Adhuc est sanguis et ossa
Magnanimus Carlus, Francorum maximus heros."
Ille ubi tam clari nomen memorabile regis
510Accepit -nam tanta ducis penetrarat ad umbras
Gloria et aethereas etiam transcenderat arces-,
Deposuit curvis humeris miserabile pondus.
"Salve", inquit, "Christi dux invictissime, salve,
Immortale decus Belgarum, Carle, salusque!
515Parthenope genuit me, qui post fata Maronis
Accessi Romam, Musarum incensus amore,
Tempore quo dirus laceravit Claudius orbem.
Fraternas acies ac bella potentis Achillis
Cantavi, sed opus fato rapiente reliqui
520Inceptum. Aetherei, forsan mirabere, Christi
Ut potui numen cognoscere? Carmina primum
Euboicae vatis summo descendere caelo
Praecinuere Deum et casta de virgine nasci.
Mox Petrus antistes atque ora sonantia Pauli
525Tarsensis venisse Deum dixere, fideque
Maiora infidis miracula fecit uterque.
Christicola optabam fieri, sed dira Neronis
Supplicia et penas veritus perferre tremendas
In seram mortem sacris conspergier undis
530Tardavi, multos ex quo mora longa per annos
Eluitur. Sed vos longo sermone retardo!
Hac iter Elysios tecum haud comes ire recuso,
Dummodo fata sinant. Tu, virgo, limina serves
Pro foribus vigilans, reditus ne forte negetur.
535Stat Phocion primo custos in limine portae
Terribilis nullasque preces tractabilis audit.
Nec non interior ferrata repagula servat
Insomnis Curius surdasque orantibus aures
Prebet, ni feriat postes Iovis angelus hasta.
540Tentavi quotiens supplex, ut limina pandat,
Ut semel aegregias animas clarosque poetas
Aspicerem; surdus verbum non reddidit ullum.
Sed quid cessamus? Quid frustra tempora perdo?"
His simul antetulit pernix vestigia dictis.
545Ferrate tandem perventum ad limina porte est.
Porticus ante fores rubris suffulcta columnis
Stabat, et annosae nunquam cessura senectae
Aurea cedrinis pendebant tecta tigillis.
Consedit Pario Celtarum in limite ductor.
550Post ubi dicta salus, placido sic ore locutus:
"Optime Graiorum, Phocion, ut limina serves,
Neu scelere infectos manes lustrare vireta
Elysiique sinas floralia cernere ruris,
Pande fores nobis! Non huc sine numine divum
555Venimus et poenas miserorum vidimus omnes.
Mox celi scandenda via est. Si non mihi credis,
Astreae credas, quam tu, dum vita manebat
Pristina, Cecropia cum Pallade semper amasti."
Ille autem, "Vocem nequicquam effundis inanem!"
560Dixit et avertit frontem paulumque recessit.
"Quid dubitatis", ait, "campos cernetis amoenos!"
Astrea, "huc veniet pernix Iovis ales ab alto.
Cum medium caeli Phaetontius ignis habebit,
Tunc postes pandet stridentiaque aera revellet.
565Interea fessi saxo sedeamus in isto.
Et tu respira, vates, et pone parumper
Immensum pondus vultumque ad sidera tolle."
Sic effata ambos consessu hinc inde recepit
Heroas. Sed perpetuo sub pondere vatem
570Curvarant humeri, caelum vix fronte supina
Suspicere ut posset. Sed erat facundia tanta
Vatis Apollinei, rabidas ut flectere tigres
Posset et infernas cantu mulceret Erinnes,
Dum septem Argolicos reges Thebanaque bella
575Et placidas Silvas et Cadmi narrat Agavem
More Sophocleo, Latio dum tradit Homerum,
Grandia suspenso recitat dum carmina regi.
Ecce, ingens fragor auditus de nube serena,
Visaque siderei discindi ianua caeli
580Divorum ostendit caetum sanctumque senatum,
Lampadas innumeras - Phoebeaque numina mille
Emicuisse putes. Divinae at ianitor arcis
Robora ferratis trabibus stridentia clausit.
Attonitis stupuere animis iuvenemque volantem
585Ingenti nitidum videre per aethera motu.
In dextra ensis erat candens, vultusque rubebat,
Punicea aptarat levibus talaria plantis,
Pendebant pharetrae, resonabat et aureus arcus,
Post humeros moto crepitabant bractea vento.
590Et subito ex alto, "Vectes postesque revelle,"
Increpuit, "Phocion! Quid enim remorare volentes
Elysium lustrare nemus vallemque piorum?
Non decet hos tantum frustra sumpsisse laborem!
Non sine divino hucusque est numine ventum.
595Ingredere, o virgo, campos et amena virecta
Ostende egregiosque viros, quis mysticus humor
Defuit et verum non cognovere Tonantem!
Interea paucis a me lustrabitur horis
Undique mons totus, ne centro elapsus ab imo
600Antiquus serpens vetitas prorumpat in artes."
Dixit et auratis discedens aera pennis
Impulit, in tergo leves sonuere pharetrae.
Nec mora, festinant et passus virginis aequant
Pierius vates et Rhoeni Martius heros.
605Transcendunt primum nativi fornicis antrum,
Unde per auratos crystallinus humor hiatus
Marmoreum in fontem iocundo murmure manat.
Nec longe a dextra herbosa sub valle recessus
Panditur, et vivo numerosa sedilia saxo
610In morem circi se molli in gramine tollunt.
Quid tibi Pestanos ortos, quid Thessala Tempe,
Quid narrem ripas semper frondentis Orontis?
Ergo nec immerito caeli terraeque putarunt
Delitias mediumque locum posuere poetae.
615Vidit ut ingentem per prata virentia turbam
Carlus et in variis ducentes artibus aevum,
"Dic", ait, "o virgo: studium moresque prioris
Si vite retinent animi, pereuntne paratae
Tam longo egregiae virtutes tempore mentis,
620Aequet ut indoctis mors invidiosa Maronem
Et pariter nullo iaceant discrimine viles?"
"Dicam equidem", Titanis ait, "non omnibus idem
Post obitum casus, neque enim datur exitus idem.
Quisquis ad aethereas sine crimine pervolat arces
625Corporeis vinclis exemptus spiritus, omnes,
Quas didicit, secum virtutes portat. Hiaspis
Utque adamas auro inclusus, sic incola caeli
Inter honoratas sublimis fulgurat umbras,
Nec prisco studio nec moribus utitur iisdem,
630Foelices nam sola beat presentia Christi.
Qui semel intrarint Stygis irremeabilis undam,
Ingenii monumenta gerunt, centroque sub imo
Durat honos mentis. Sed maiora pena superbos
Torquet et aeterno cruciatur spiritus igne,
635Inque suas poenas mentis laceratur acumen.
Impius amisso sic frendit demon Olympo.
Quos autem Elysiis campis et gramine cernis
In viridi variis aevum traducere ludis,
Hi patrios servant mores viteque peractae
640Securi rerum studio exercentur inani.
Nunc age, carpe viam, et tumulo sistamus in illo,
Prominet unde omnis facilis despectus in oras!"
Dixit et in vernum torsit vestigia collem.
Accelerant ambo, mollisque cacumine clivi
645Considunt mediamque tenent - hinc Belgicus heros,
Statius hinc -auresque levant ad virginis ora.
"Quanvis nulla domus lucis statuatur in istis",
Incipit Astrea, "et passim, ut fert quenque voluptas,
Erret in irriguis cetus venerabilis hortis,
650Saepius a dextra tamen est Romana propago.
Cerne togas niveas, spolium commune Quiritum.
Ast alii diversa tenent loca: Cerne Pelasgos,
Palliolo implicitos. Palmam qui subter opacam
Brachia connexi iunctis nunc passibus errant,
655Belligeri ambo duces Cadmi de stirpe fuerunt,
Nec fors tam claris se Graecia iactat alumnis.
Aspice Milciadem, nec longe est Codrus et ille,
Quem timuit Xerxes, qui cinxit Nerea ponte,
Qui sulcavit Athon diviso monte carinis.
660Cui caput et facies saevi est truculenta leonis,
Eloquio insignis fuit et prestantior armis.
Ille autem "Iusti" meruit cognomen habere.
Non multo inferior Cimon hic virtute Luculli.
Hi sunt Sparthani reges, primusque Lycurgus
665Eminet, egregiam cinxit qui legibus urbem.
Hic est Thimoleon, decus immortale Corinthi.
Aspice Memphiticum meditantem sidera regem.
Ille horas Siculis flava monstravit arena.
Qui pronus virga gyros in pulvere signat,
670Archita est, curis Dion intentus eisdem.
Ast te iam dudum figentem lumina cerno
In dextram. Aeneadas claros sanctumque senatum
Ostendam, victus quorum virtutibus orbis
Paruit imperio: sex hi diademate vincti
675Aeternae reges posuerunt moenia Romae.
Vidisti lacerum Tarquinum mole sub alta
Tartarei centri poenas tolerare gigantum.
Aspice Publicolam, celsas qui diruit arces,
Ut placeat populo, populi cognomen adeptus.
680Fabritium incomptum, Pyrrhi qui munus et aurum
Samnitum sprevit, tenui vilique lacerna
Respice cum Curio de paupertate loquentem!
Hic est Valerius, qui nigri insignia corvi
In cono gestat, laudis munimenta perennis.
685Ille sacer coetus, Fabiorum magna propago est
Pro patria devota mori; sed Maximus ille
Cunctando Libycis Romam servavit ab armis.
Qui vibrat validam nodoso robore quercum,
Marcellus, clades Poeni Romanus et ensis
690Olim erat; et fato raptus Crispinus eodem.
Oblitus et dextram Cossus stat caede Tolumni,
Nec procul Attilius nulli virtute Quiritum
Inferior monstrat laceros crudeliter artus.
En tibi Scipiadas claros, natumque patremque,
695Devicta aeternum tribuit quibus Africa nomen!
"Optimus" hic dictus populo et testante senatu.
Cum tota Foelix spatiatur prole Metellus.
Cernis, ut innocuae serpant per tempora flammae,
Spectet ut intrepidus fumantes Martius ignes?
700Quanquam cum Magno graditur per prata Lucullus,
Attamen apparet de Ponti rege simultas.
Quid tibi Torquatos monstrem magnosque Camillos,
Quique pedum volucri superabat flamina cursu?
Longa mora est monstrare omnes, urgetque morantes
705Nec reditura dies, concessaque labitur hora.
Percursoque aderit pernix Iovis ales Averno.
Statius egregios iam iam lustrare poetas
Optat, et ingenio claras qui repperit artes."
Dixit et antetulit per prata virentia passum.
710Silva fuit myrto et viridi densissima lauro,
Qualis Apollineis statio gratissima Musis
Dicitur Aemathiae circum Penneia Tempe.
Illic purpureis precinctos crura coturnis
Aspiciunt vates. Ante omnes maior Homerus
715Emicat, hunc aliis longe post terga relictis
Aequat Virgilius, primo nec cedit honori,
Ut dubitent, prime cui dentur premia laudis.
Aoniosque novem Lyricos videre canentes
Sub viridi platano, quorum, quae proxima primo est,
720Foemina mellifluo pulsabat pectine cordas.
Hos autem septem, qui sic glomerantur in uno,
Pleiades ut caeli claros Philadelphus amavit.
Hi tragicum horrendo scripserunt carmen hiatu,
Per terram longo retrahunt qui syrmate vestes.
725Qui myrteta colunt Romano more togati,
Mollia lascivi lusere Cupidinis arma.
Naso inter primos, nec cedit Nauta Tibullo.
Sed Latiis elegis iam cessit Graecia victa,
Callimachus quanquam graviter Minermus et ipse
730Perferat et Choum doleat cessisse Latinis.
Romanae Varro lingue doctissimus ille est.
Plinius hic maior, Verone fama perennis,
Facundusque nepos arguti Plinius oris.
Cum Seneca Lucanus erat dirique Neronis
735Effera narrabat scelera et tormenta tyranni.
Contra laetus opes et grandia munera Flaccus,
Quae sibi Mecenas dederat, referebat, ut omnes
Divitiis claros erexit ad aethera vates.
Contemptoque foro Musarum raptus amore
740Horrida terribilis cecinit Carthaginis arma
Silius et Poenum tandem cessisse Quirino.
Et cum Cornuto per silvam Persius ibat,
Et cum Lucilio vates tendebat Aquinas.
Tucydidem Herodotus, prope Crispum Livius ibat:
745Hi Graio, nostroque isti sermone loquentes.
Parte alia nemoris crocea cum veste sacerdos
Odrisius carae laetales coniugis ictus
Deflebat iungens cum voce loquentia fila,
Impia quis quondam deflexit Tartara, sed non
750Immitum potuit Ciconum sedare furorem.
Niliacae hunc iuxta Cillenius accola Memphis
Ante omnes summo extabat venerandus honore.
Iste rudes docuit populos et more ferino
Dispersos antris primus collegit in urbem
755Arvaque discrevit fluviali condita limo.
Sydera fixa polo, que sint errantia, primus
Ostendit mensisque dies ad tempora lunae
Solis et ad cursum bis senis mensibus annum
Digessit dixitque animos post fata perennes.
760Nec procul Isis erat, Pharios quae prima colonos
Invento docuit tellurem invertere aratro
Mutare et loton canis ostendit aristis.
"Quis globus ille virum est? Quanta gravitate verendus!
Quod specimen rare virtutis lucet in illis?
765Dic artes moresque virum, dic nomina vatum!"
"Hi norunt", dixit, "rerum", Titania, "causas.
Non ergo immerito magnum admirere Platona,
Qui latis humeris longe supereminet omnes.
Proximus huic heret Stagire doctus alumnus.
770Tertius intrepido gelidam bibit ore cicutam.
Respice cum Choo Galenum plura loquentem!
Quos tu disparibus per lucum passibus ire
Cernis et alterne tam grandia verba sonantes,
Anterior Cicero est, Romanae gloria linguae,
775Cui cedunt omnes. Qui vero proximus heret,
Atticus orator, quocunque volebat, Athenas
Flexit, et abrupto plenus volat obice torrens.
Rhetor ab Hispano est hic Quintillianus Ibero,
Nunc quoque iocundos placido docet ore colores.
780En hic Macrobius Graius, sermone Latino
Dum laudat, docti carpit monumenta Maronis.
Hic est Caesaridum historie non futilis auctor
Tranquillus. Terso nec longe Gellius ore
Disserit attentam suspendens voce coronam.
785Eia age, curriculum medie iam noctis abactae
Alitis adventu concusso cardine valvae
Aerate sonuere, volat Iovis ecce per auras
Nuntius et magni defert mandata Tonantis!
Iam remeo", Titanis ait, "prope plaustra Boete
790Ascendoque tronos sublimis cardinis, unde
Ad te perveni tenues delapsa per auras."