Clementi VII pontifici maximo Actius Syncerus
Magne parens custosque hominum, cui ius datur uniClaudere coelestes et reserare fores,
Occurrent siqua in nostris male firma libellis,
Deleat errores aequa litura meos:
5Imperiis, venerande, tuis submittimus illos,
Nam sine te recta non licet ire via.
Ipse manu sacrisque potens Podalirius herbis
Ulcera paeonia nostra levabis ope,
Quippe mihi toto nullus te praeter in orbe
10Triste salutifera leniet arte malum.
Rarus honos summo se praeside posse tueri,
Rarior a summo praeside posse legi.
Virginei partus magnoque aequaeva parenti
Progenies, superas coeli quae missa per auras
Antiquam generis labem mortalibus aegris
Abluit obstructique viam patefecit Olympi,
5Sit mihi, coelicolae, primus labor, hoc mihi primum
Surgat opus: vos auditas ab origine causas
Et tanti seriem, si fas, evolvite facti.
Nec minus, o Musae, vatum decus, hic ego vestros
Optarim fonteis, vestras nemora ardua rupes,
10Quandoquidem genus e coelo deducitis et vos
Virginitas sanctaeque iuvat reverentia famae:
Vos igitur, seu cura poli seu virginis huius
Tangit honos, monstrate viam, qua nubila vincam,
Et mecum immensi portas recludite coeli;
15Magna quidem, magna, Aonides, sed debita posco,
Nec vobis ignota: etenim potuistis et antrum
Aspicere et choreas, nec vos orientia coelo
Signa nec eoos reges latuisse putandum est.
Tuque adeo, spes fida hominum, spes fida deorum.
20Alma parens, quam mille acies quaeque aetheris alti
Militia est, totidem currus, tot signa tubaeque,
Tot litui comitantur ovantique agmina gyro
Adglomerant: niveis tibi si solennia templis
Serta damus, si mansuras tibi ponimus aras
25Exciso in scopulo, fluctus unde aurea canos
Despiciens celso se culmine Mergilline
Attollit nautisque procul venientibus offert,
Si laudes de more tuas, si sacra diemque
Ac coetus late insignes ritusque dicamus,
30Annua felicis colimus dum gaudia partus:
Tu vatem ignarumque viae insuetumque labori,
Diva, mone, et pavidis iam laeta adlabere coeptis.
Viderat aetherea superum regnator ab arce
Undique collectas vectari in Tartara praedas
35Tisiphonemque imo conantem cuncta profundo
Vertere et immanes stimulantem ad dira sorores,
Nec iam homini prodesse alto quod semina coelo
Duceret aut varios animum excoluisset ad usus:
Tantum letiferae poterant contagia culpae!
40Tum pectus pater aeterno succensus amore
Sic secum: "Ecquis erit finis? tantis ne parentum
Prisca luent poenis seri commissa nepotes,
Ut quos victuros semper superisque crearam
Pene pares, tristi patiar succumbere leto
45Informesque domos obscuraque regna subire?
Non ita, sed divum potius revocentur ad oras,
Ut decet, et manuum poscunt opera alta mearum,
Desertosque foros vacuique sedilia coeli
Actutum complere parent, legio unde nefandis
50Acta odiis trepidas ruit exturbata per auras;
Cumque caput fuerit tantorumque una malorum
Foemina principium lacrimasque et funera terris
Intulerit, nunc auxilium ferat ipsa modumque
Qua licet afflictis imponat foemina rebus".
55Haec ait, et celerem stellata in veste ministrum
Qui castae divina ferat mandata puellae,
Alloquitur, facie insignem et fulgentibus alis:
"Te, quem certa vocant magnarum exordia rerum,
Fide vigil, pars militiae fortissima nostrae,
60Te decet ire novumque in saecula iungere foedus:
Nunc animum huc adverte atque haec sub pectore serva.
Est urbes Phoenicum inter lateque fluentem
Iordanem regio nostris sat cognita sacris:
Iudaeam appellant armisque et lege potentem.
65Hic claris exorta atavis, vatumque ducumque
Antiquum genus et dignis licet aucta hymenaeis,
Pectoris inlaesum virgo mihi casta pudorem
Servat adhuc, nullos non servatura per annos,
Mirus amor, seniumque sui venerata mariti
70Exiguis degit thalamis et paupere tecto,
Digna polo regnare altoque effulgere divum
Concilio et nostros aeternum habitare penates.
Hanc mihi virginibus iam pridem ex omnibus unam
Delegi prudensque animo interiore locavi,
75Ut foret intacta sanctum quae numen in alvo
Conciperet ferretque pios sine semine partus.
Ergo age, nubivagos molire per aera gressus,
Deveniensque locum, castas haec iussus ad aures
Effare et pulcris cunctantem hortatibus imple,
80Quandoquidem genus e stygiis mortale tenebris
Eripere est animus saevosque arcere labores".
Dixerat. Ille altum Zephyris per inane vocatis
Carpit iter, scindit nebulas atque aera tranat,
Ima petens pronusque leves vix commovet alas.
85Qualis, ubi ex alto notis maeandria ripis
Prospexit vada seu placidi stagna ampla Caystri,
Praecipitem sese candenti corpore cycnus
Mittit agens, iamque implumis segnisque videtur
Ipse sibi, donec tandem potiatur amatis
90Victor aquis: sic ille auras nubesque secabat.
Ast ubi palmiferae tractu stetit altus Idumes,
Reginam haud humiles volventem pectore curas
Aspicit; atque illi veteres de more Sibyllae
In manibus, tum siqua aevo reseranda nepotum
95Fatidici casto cecinerunt pectore vates.
Ipsam autem securam animi laetamque videres
Authorem sperare suum: nanque affore tempus,
Quo sacer aethereis delapsus spiritus astris
Incorrupta piae compleret viscera matris,
100Audierat. Pro quanta alti reverentia coeli
Virgineo in vultu est! Oculos deiecta modestos
Suspirat matremque dei venientis adorat,
Felicemque illam humana nec lege creatam
Saepe vocat, nec dum ipsa suos iam sentit honores,
105Cum subito ex alto iuvenis demissus Olympo
Purpureos retegit vultus, numenque professus
Incessuque habituque, ingentes explicat alas
Ac tectis late insuetum diffundit odorem.
Mox prior haec: "Oculis salve lux debita nostris,
110Iam pridem notum coelo iubar, optima virgo,
Cui sese tot dona, tot explicuere merenti
Divitiae superum, quicquid rectique probique
Aeterna de mente fluit, purissima quicquid
Ad terras summo veniens sapientia coelo
115Fert secum et plenis exundans gratia rivis.
Te genitor stabili firmam sibi lege sacravit,
Perpetuos genitor cursus qui dirigit astris,
Mansuramque tuo fixit sub pectore sedem;
Idcirco coetus inter veneranda pudicos
120Una es, quam latis coeli in regionibus olim
Tot divum celebrent voces. Pro gaudia terris
Quanta dabis, quantis hominum succurrere votis
Incipies!" Stupuit confestim exterrita virgo,
Demisitque oculos totosque expalluit artus:
125Non secus ac conchis siquando intenta legendis
Seu Micone parva scopulis seu forte Seriphi
Nuda pedem virgo, laetae nova gloria matris,
Veliferam advertit vicina ad litora puppim
Adventare, timet, nec iam subducere vestem
130Audet nec tuto ad socias se reddere cursu,
Sed trepidans silet obtutuque immobilis haeret;
Illa Arabum merces et fortunata Canopi
Dona ferens, nullis bellum mortalibus infert,
Sed pelago innocuis circum nitet armamentis.
135Tum rutilus coeli alipotens, cui lactea fandi
Copia divinique fluunt e pectore rores
Ambrosiae, quibus ille acres mulcere procellas
Possit et iratos pelago depellere ventos:
"Exue, dia, metus animo, paritura verendum
140Coelitibus numen sperataque gaudia terris
Aeternamque datura venis per saecula pacem.
Haec ego siderea missus tibi nuntius arce,
Sublimis celeres vexit quem penna per auras,
Vaticinor, non insidias, non nectere fraudes
145Edoctus: longe a nostris fraus exulat oris.
Quippe tui magnum magna incrementa per orbem
Ipsa olim partus, virgo, sobolisque beatae
Aspicies: vincet proavos proavitaque longo
Extendet iura imperio populisque vocatis
150Ad solium late ingentes moderabitur urbes,
Nec sceptri iam finis erit nec terminus aevi;
Quin iustis paulatim animis pulcherrima surget
Relligio: non monstra, piis sed numina templis
Placabunt castae diris sine caedibus arae".
155Dixerat. Illa, animum sedato pectore firmans,
Substitit, et placido breviter sic ore locuta est:
"Conceptus ne mihi tandem partusque futuros,
Sancte, refers? me ne attactus perferre viriles
Posse putas, cui vel nitenti matris ab alvo
160Protinus inconcussum et ineluctabile votum
Virginitas fuit una, nec est cur solvere amatae
Iura pudicitiae cupiam aut haec foedera rumpam?"
"Immo istas (quod tu minime iam rere) per aures"
Excipit interpres "foecundam spiritus alvum
165Influet implebitque potenti viscera partu,
Flammifero veniens coelo atque micantibus astris.
At tu, virgineum mirata tumescere ventrem,
Haerebis pavitans; demum, formidine pulsa,
Gaudia servati capies inopina pudoris.
170Neve haec vana putes dictis aut territa nostris
Indubites, serae dudum concessa senectae
Dona oculos pone ante tuos; nam sanguine avito
Iuncta tibi mulier (sterilis licet illa gravique
Pressa aevo) haud quaquam speratum hoc tempore pignus
175Fert utero et felix sexto sub mense laborat:
Usque adeo magno nil non superabile coelo est!"
His dictis, regina oculos ad sidera tollens
Coelestumque domos superas atque aurea tecta,
Annuit et tales emisit pectore voces:
180"Iam iam vince, fides, vince, obsequiosa voluntas!
En adsum: accipio venerans tua iussa tuumque
Dulce sacrum, pater omnipotens; nec fallere vestrum est,
Coelicolae: nosco crines, nosco ora manusque
Verbaque et aligerum coeli haud variantis alumnum".
185Tantum effata, repente nova micuisse penates
Luce videt: nitor ecce domum complerat; ibi illa,
Ardentum haud patiens radiorum ignisque corusci,
Extimuit magis. At venter (mirabile dictu!
Non ignota cano) sine vi, sine labe pudoris,
190Arcano intumuit verbo: vigor actus ab alto
Irradians, vigor omnipotens, vigor omnia complens
Descendit - deus ille, deus! - totosque per artus
Dat sese miscetque utero. Quo tacta repente
Viscera contremuere; silet natura pavetque
195Attonitae similis, confusaque turbine rerum
Insolito occultas conatur quaerere causas,
Sed longe vires alias maioraque sentit
Numina: succutitur tellus laevumque sereno
Intonuit coelo rerum cui summa potestas,
200Adventum nati genitor testatus, ut omnes
Audirent late populi, quos maximus ambit
Oceanus Tethysque et raucisona Amphitrite.
Hos inter medios coeli terraeque fragores,
Aequatis properans volucer pulcherrimus alis
205Omnia dum trepidant, discesserat altaque nabat
Per loca, cum virgo celsis in nubibus illum
Alternantem humeros videt atque immensa secantem
Ventorum spatia et iam versicolore per auras
Fulgentem pluma ac coeli convexa petentem.
210Quem demum tali aspectans sermone secuta est:
"Magne ales, celsi decus aetheris, invia rerum
Qui penetras longeque et nubila linquis et Euros
Antevolans: laeto seu te felicia tractu
Sidera quaeque suos volvuntur signa per orbes
215Expectant redeuntem, alti seu certa reposcit
Crystalli domus et vitrei plaga lucida regni,
Seu propiora vocant supremo tecta Tonanti,
Qua patet in summum regio flammantis Olympi
Teque amor et liquidis flagrans alit ignibus aura:
220I, precor, i, nostrum testis defende pudorem".
Nec plura his. Tum vero aciem deflectit et omnes,
Haud mora, sollicito percurrit lumine montes
Agnatamque animo conceptaque pignora versat,
Multa putans serumque uteri miratur honorem.
225Interea Manes descendit Fama sub imos
Pallentesque domos veris rumoribus implet:
Optatum adventare diem, quo tristia linquant
Tartara et evictis fugiant Acheronta tenebris,
Immanemque ululatum et non laetabile murmur
230Tergemini canis, adverso qui carceris antro
Excubat insomnis semper rictuque trifauci
Horrendum, stimulante fame, sub nocte profunda
Personat et morsu venienteis appetit umbras.
Tum vero heroes laetati animaeque piorum
235Ad coelum erectas coeperunt tendere palmas;
Atque hic insignis funda citharaque decorus,
Insignis sceptro senior, per opaca locorum
Dum graditur nectitque sacros diademate crines,
Dum legit effoetos lethaeo in gramine flores,
240Qua tacitae labuntur aquae mutaeque volucres
Ducunt per steriles aeterna silentia ramos,
Attonita subitos concepit mente furores
Divinamque animam et consueto numine plenus,
Intorquens oculos venientia fata recenset:
245"Nascere, magne puer, nostros quem solvere nexus
Et tantos genitor voluit perferre labores;
Magne puer, cui se haec tandem spolianda reservant
Regna, tot heu miseris hominum ditata ruinis,
Nascere, venturum si te mortalibus olim
250Pectore veridico promisimus, igneus ut nos
Viribus afflatos coelestibus ardor agebat
Insinuans, si sacra peregimus et tua late
Iussa per immensum fama vulgavimus orbem.
En ridet pax alma tibi: simul ecce potentes,
255Impulsi coelo divisque authoribus acti,
Orbe alio properant reges. Salvete, beati
Aethiopes, hominum sanctum genus, astra secuti
Scilicet huc vestris affertis munera regnis.
Accipe dona, puer, tuque, o sanctissima mater,
260Sume animos: iam te populique ducesque frequentant
Litore ab extremo et odoriferis Nabathaeis.
Ille autem aurata fulgens in veste sacerdos
Iam canus, iam maturo venerabilis aevo,
Quid sibi vult, sacras puerum qui sistit ad aras,
265Sic venerans laetoque inspectans aethera vultu?
Seque dehinc facili clausurum lumina fato
Exclamat, quod speratum per saecula munus
Promissamque diu pacem certamque salutem
Terrarum exorta liceat sibi luce tueri
270Optanti seniumque ideo Parcasque trahenti.
Sed quid ego, heu, dira conspersos caede penates
Infantum et subito currenteis sanguine rivos
Aspicio tristisque meas vagitus ad aures
Fertur? io, scelus est partus iugulare recentes!
275Crudelis, quid agis? nihil hi meruere neque illum
Quem petis insano dabitur tibi perdere ferro.
Nunc nunc, o matres, scelerata abscedite terra,
Dum licet, inque sinu pueros abscondite vestros,
Nam ferus hostis adest; propera iam, regia virgo,
280Inque paretonias transfer tua pignora terras:
Admonet hoc magnum genitor qui temperat orbem;
Tuta domus tutique illic tibi, dia, recessus.
Verum ubi bissenas hyemes bissenaque nati
Solstitia et tantos superaveris anxia casus,
285Ingentes imo duces de pectore questus
Aureaque assiduis pulsabis sidera votis.
Nam puerum, quanvis per compita saepe vocatum,
Saepe expectatum consuetae ad gaudia mensae,
Perquires nequicquam amens, nec cara petentem
290Oscula nec sera redeuntem nocte videbis.
Tresque illum totos moerenti pectore soles
Et totidem trepidas somni sine munere noctes
Omnia lustrantes, questu omnia confundentes,
Flebitis indigno perculsi corda dolore
295Tuque senexque tuus; quarto sed Lucifer ortu
Purpureos tremulo cum tollet ab aequore vultus,
Inventum dabit et quaerentibus offeret ultro.
O quas tunc lacrimas, o quae tunc oscula, mater,
Quos dabis amplexus, misto inter gaudia fletu,
300Cum natum ante aras patris et delubra sedentem
Mulcentemque senes dictis animosque trahentem
Aspicies gavisa, ipso admirante senatu
Primitias pueri ingentes, nec inane sagacis
Pectoris indicium nataeque ad grandia mentis!
305Tu vero quid in arma ruis, scelerata iuventus?
Quid galeas ensesque virum et fulgentia cerno
Agmina scutatasque procul sub nocte cohortes
Obscura et crebris radiantes ignibus hastas?
Tot ne unum telis petitur caput? heu furor, heu mens
310Caeca hominum semperque odiis accincta nefandis!
Iamque oleas montemque sacrum circumque supraque
Cinxere et longa lucum obsedere corona.
Quo feror? Ecce trahunt manibus post terga revinctis
Insontem, modo quem latas mira illa per urbes
315Edentem patrisque palam praecepta docentem
Attoniti stupuere, illum regemque deumque
Humanaeque ducem vitae fontemque salutis
Haud veriti, populo circum plaudente, fateri.
Heu facinus! mortem ne etiam et crudele minantur
320Supplicium? Saevos stringunt in vulnera fasces
Horrenteisque parant paliuro intexere dumos,
Tormenti genus, et capiti premere inde coronam
Vulnificam: viden alternos ut arundinis ictus
Incutiunt geminantque truci convicia lingua?
325Parte alia ingentes video de stirpibus imis
Everti palmas, altas ad sidera palmas,
Infelix opus, unde hominum lux illa decorque
Pendeat. Ah, trepidis dirum et miserabile terris,
Cum patri aethereo moriens liventia pandet
330Brachia turpatosque atra de morte capillos
Oraque demissosque oculos frontemque cruore
Iam madidam et lato patefactum pectus hiatu!
At mater, non iam mater sed flentis et orbae
Infelix simulacrum, aegra ac sine viribus umbra,
335Ante crucem demissa genas, effusa capillum,
Stat lacrimans tristique irrorat pectora fletu.
Ac si iam comperta mihi licet ore profari
Omnia, defessi spectans morientia nati
Lumina, crudeles terras, crudelia dicit
340Sidera, crudelem se se, quod talia cernat
Vulnera, saepe vocat; tum luctisono ululatu
Cuncta replens, singultanti sic incipit ore,
Incipit et duro figit simul oscula ligno,
Exclamans: "Quis me miseram, quis culmine tanto
345Deiectam subitis involvit, nate, procellis?
Nate, patris vires, sanguis meus, unde repente
Haec fera tempestas? quis te mihi fluctus ademit?
Quae manus indignos foedavit sanguine vultus?
Cui tantum in superos licuit? bella impia coelo
350Quis parat? hunc ego te post tot male tuta labores
Postque tot infelix elapsae incommoda vitae
Aspicio? tu ne illa tuae lux unica matris,
Tu ne animae pax et requies spesque ultima nostrae
Sic raperis? sic me solam exanimemque relinquis?
355O dolor, extincto iam te pro fratre sorores,
Pro natis toties exoravere parentes:
Ast ego pro nato, pro te dominoque deoque
Quem misera exorem? quo tristia pectora vertam?
Cui querar? O tandem dirae me perdite dextrae,
360Me potius, siqua est pietas, immanibus armis
Obruite, in me omnes effundite pectoris iras!
Vel tu (si tanti est hominum genus) eripe matrem
Quae rogat et stygias tecum duc, nate, sub umbras;
Ipsa ego te per dura locorum inamoenaque vivis
365Regna sequar: liceat rumpentem cernere portas
Aeratas, liceat pulcro sudore madentem
Eversorem Erebi materna abstergere dextra".
Hos illa et plures fundet de pectore questus.
Quod scelus eois ut primum cernet ab undis
370Sol, indignantes retro convertere currus
Optabit frustraque suis luctatus habenis,
Quod poterit tandem, auratos ferrugine crines
Inficiet moestamque diu sine lumine frontem
Ostendet terris, ut qui iam ploret ademptum
375Authorem regemque suum; quin ipsa nigranti
Fratris ab ore timens et tanto concita casu
Cynthia caeruleo vultus obnubet amictu
Avertetque oculos lacrimasque effundet inanes.
At contra horrisono tellus concussa tremore
380Cum gemitu fremet et ruptis excita sepulcris
Emittet simulacra. Quid, o, quid abire paratis,
Illustres animae? Non omnibus haec data rerum
Conditio: paucis remeare ad lumina vitae
Concessum; sed tempus erit cum martia rauco
385Mugitu coelum quatiet tuba cumque repente
Corpora per terras omneis late omnia surgent.
Nunc autem sat tartarei si claustra tyranni
Effringat rex ille et caligantia pandat
Atria: diffugiant immisso lumine dirae
390Eumenidum facies, iactis in terga colubris,
Quas atro vix in limo Phlegethontis adustum
Accipiat nemus et fumanti condat in ulva;
Tum variae pestes et monstra horrentia Ditis
Ima petant, trepident briareia turba Cerastae
395Semiferumque genus Centauri et Gorgones atrae
Scyllaeque Sphingesque ardentisque ora Chimaerae
Atque Hydrae atque canes et terribiles Harpyiae;
Ipse catenato fessus per Tartara collo
Ducetur Pluton, tristi quem murmure circum
400Inferni fractis moerebunt cornibus amnes.
At nos, virginea praecincti tempora lauru,
Signa per extentos coeli victricia campos
Tollemus laetoque ducem clamore sequemur:
"Victor, io; bellator, io: tu regna profunda,
405Tu Manes Erebumque potestatesque coerces
Aerias letumque tuo sub numine torques".
Ille alto temone sedens levibusque quadrigis
Lora dabit volucresque reget placido ore iugales,
Non iam cornipedum ductos de semine equorum
410Nec qui consuetas carpant praesepibus herbas.
Primus enim valido subnixus eburnea collo
Fert iuga formosi pecoris custodia taurus,
Stellatus minio taurus, cui cornua fronti
Aurea et auratis horrent palearia setis,
415Perque pedes bifidae radiant nova sidera gemmae;
Torva bovi facies, sed qua non altera coelo
Dignior imbriferum quae cornibus inchoet annum,
Nec quae tam claris mugitibus astra lacessat.
Et iuxta nemorum terror rexque ipse ferarum
420Magnanimus nitet ore leo, quem fusa per armos
Convestit iuba, pectoribus generosa superbit
Maiestas, non iam ut caedes aut praelia saevus
Appetat (innocuis armatur dentibus ora
Grataque tranquillo ridet clementia vultu),
425Sed coelo ut spatietur et alta ad sidera tendat.
Hos post insequitur pulcros pennata per artus
Alituum regina, sacrae cui vertice plumae
Assurgunt flavoque caput diademate fulget;
Ipsa ingens alis, ingentis fulminis instar,
430Supra hominum tecta ac montes supraque volucres
Fertur et obstantes cursu petit obvia nubes.
Ultimus humana sociat cervice laborem
Alatus tergo iuvenis, cui luthea laevo
Ex humero chlamys eois inspersa lapillis
435Pendet: eam variant centum longo ordine reges,
Antiquum genus et solymae primordia gentis,
Ostro intertexti; veros cognoscere vultus
Est illic, veros montes et flumina credas
Et vera extremo Babylon nitet aurea limbo.
440Tali sidereas curru subvectus in auras,
Indutos referens spoliis pallentibus axes,
Perveniet, recto qua panditur orbita tractu
Lactea et ad sedes ducit candentis Olympi.
Illic auratae muros mirabimur urbis
445Auratasque domos et gemmea tecta viasque
Stelliferas vitreosque altis cum montibus amnes.
Atque ibi, seu magni celsum penetrale Tonantis
Sive alios habitare lares ac tecta minorum
Coelicolum dabitur, stellas numerare licebit
450Surgentemque diem pariter pariterque cadentem
Sub pedibus spectare et longos ducere soles
Longaque venturis protendere nomina saeclis".
Haec ubi dicta, patres plausu excepere frequentes
Fatidicum vatem sublatumque aggere ripae
455Attollunt humeris laetumque per avia ducunt.
Intremuere Erebi sedes obscuraque Ditis
Limina; suspirans imo de corde Megaera
Dat gemitum et torvas spectat sine mente sorores;
Tum caudam exululans sub ventre recondidit atram
460Cerberus et sontes latratu terruit umbras,
Commotisque niger Cocytus inhorruit antris
Et vaga sisyphiis haeserunt saxa lacertis.
