1. AD ILLUSTRISSIMUM DOMINUM, | DOMINUM GUIDOBALDUM URBINATEM DUCEM
Sicut Agenorea cum sol subit aurea frontisCornua felici gaudet sub sydere Mundus,
Quum coelestis humum virtus complexa calentem
Incipit ordiri tenero nova pignora partu,
5Sicut in aequorei stellato pectore cancri
Iuppiter exultat, Venus in squammantibus astris
Fluminis Assyrii pulsis Mantua curis
Adventu gavisa novo est, saliere choreae,
Increpuere lyrae, laeto Martia cantu
10Clangorem alternat, strepitumque perosa minacem
Mollius inflexo sonat ad nova gaudia flatu.
Triste prius densaque caligine coelum
Tollit, et occasu Leonorae oblita recentem
Alma dies posito luctus radiavit amictu.
15Mincius Alpino qui ducit ab aequore Nymphas
Risit, et extemplo clausis humentia ventis
Aequora consternens hilari caput extulit ore.
Unda silet placido veluti quum pignora ponto
Producit Caeycis aves, ubi frigida bruma
20Venit, et arva gravi stringens aquilone December.
Rusticus Andino genius qui praesidet agro
Vicinam e viridi tumulo convertit ad urbem
Lumina, quum plausus populum audiret ovantem
Ecquis, ait, tantus successit moenibus hospes,
25Possit ut aspectu solo ipsa elementa movere.
Et cui fatidico Graium sata sanguine Manto
Non minus applaudit reduci quam Roma Camillo,
Quam Mario fractis Italorum in limine Cymbris?
Dum loquitur, factique cupit cognoscere causas,
30Una Camoenarumque cum Duce venerat, arva
Ibat adoratum nostro sacrata Maroni,
Audiit, et veniens late exhalavit odorem
Virgineum, lauro flavos evincta capillos,
Et facies qualis surgens aurora, sinumque
35Colligit, atque pedes chlamys aurea tangit eburnos,
Substitit, et carmen placidis ita vocibus orsa est:
Ad vada Tiresiae vestrique Bianoris urbem
Venit ab Alpina iuve nis pulcherrimus ora
Baldus, agens secum Musas, et Apollinis omnem
40Militiam: Baldus cui saxa Feretria nomen
Attribuunt commune Iovi, quia namque parentes
Belligeri, exuvias spoliato ex hoste ferebant
In rupem aeream, celsoque in monte locabant,
A spoliis cognomen habet domus illa ferendis.
45Turba igitur comitatus adest Heliconide Baldus,
Qui regit Umbrorum populos, montanaque regna.
Traxit amor iuvenem, madidos non horruit Austros,
Non nimbosam hyemen, nec inique frigora brumae.
Vicit amor castique fides sanctissima lecti.
50Languida deserto coniux formosa cubili
Moerebat curis, et suspirabat amantem.
Vota secundavit iusti Deus auctor amoris,
Et iuveni blandis acuens praecordia flammis
Suasit iter, suasit Venetos invisere campos,
55Et Phaetontaeos cursu superare liquores,
Patris ubi fatale solum: nam bella gerentem
In Venetos rapuit mors immatura parentem
Magnanimum, cui vestra parem non noverat aetas,
Sive ferox rigido martis luceret amictu,
60Sive togam cedente sago vestiret inermem.
Venit ad aegrotae castissima coniugis ora,
Cuius in aspectu Venus est, in pectore Pallas,
Iuncta viro vestalem animum triviaeque pudorem
Servat, et amplexus pudet expectare iugales.
65Pulchra verecundas opera ad muliebria Nymphas
Cogit, Arachnaeum docta exercere laborem.
Talis apud priscos nurum Lucretia princeps,
Et praefecta Deum ducenda in moenia matri
Claudia, et Halcyone, Cephalique miserrima coniunx,
70Hectoris Andromache, profugoque fidelis Olyssi
Penelope, et nunquam thalamos oblita Sichei
Sidonis, et Beli neptis, thebanaque Manto.
At iuvenis maiora animis meditatur et ardet:
Nam Martem de more patris colit atque Minervam,
75Et quantum ille armis superavit, Apolline tantum
Hic imberbis adhuc vincit, victurus et armis
Bello ubi tempus erit, rigidoque licentia ferro,
Tempora circundans, hederis et virgine Phoebi,
Nec gradiens, acclivis humi, sed vertice supra
80Nubila se attollens, geminosque habitura triumphos
Nititur ad duplicem virtus animosa coronam,
Non vulgare decus nec enim duo munera tanta
Assidue iacit in plebem regnator Olympi,
Sed quotiens aliis quenquam mortalibus optat
85Eximiis praeferre bonis, rarissima qualem
Saecla virum generant, melioribus afficit astris,
Cum Iove, cum Veneris flammis, cum sydere Maiae,
Cum Mavorte illi caput et praecordis tangens.
Sic Caesar dictator erat formatus, et Aphro
90Ut perhibent Hammone satus, Caesarque secundus
Pectus imaginibus coeli signatus et ursa.
Et tu quem canimus procerum nova gloria Balde.
Laeta tuos etenim Deus inclinavit ad ortus
Sydera, fortunans ad opes, ad regna, piamque
95Progeniem, ad commune bonum, patriae salutem,
Ad Mavortis opus furibundum, ad Palladis artes,
Ingeniumque ferax docilemque iuventam
Ausoniis simul et Graiis incumbere chartis,
Verbaque adhuc tenero docuit Mosea palato
100Deglutire, vias coelorum et tempora nosse,
Et volucrum pecudumque animos, et clausa sub alto
Aequore, et inferno secreta latentia mundo.
Morum etiam vitaeque habitus, et debita divis
Orgia, divinarum etiam mysteria legum.
105Addidit et cordi stimulos quibus acriter ausis
Moliri ingenio semper meliora calenti,
Nec sinere ignavo vitam sordere veterno,
Et semper magis anniti atque intendere nervos
Ad divinum aliquid, laudemque ambire superbam,
110Ferre iter ad coelum, et meditari ingentia magno
Pectore: Semideum casus et fortia facta
Mirari, semperque hominem te attollere supra.
Signa animi nunquam morituri et ab aethere lapsi,
Hic iuvat annales vestrique afferre recentem
115Temporis historiam, Baldique evolvere fatum.
Italiae Deus in mores quum regna videret
Versa Lycaonios, Diomedaeas rapinas,
In scelus exarsit, iustaque excanduit ira,
Et nova poena novo sceleri data nanque repente
120Principibus longa populos qui pace fovebant
Sublatis, dedit indignis rectoribus urbes,
Ut fierent quasi desertae sine remige puppes
Fluctibus in mediis, desolatique per agros
Amisso pastore greges, quum nubibus atris
125Saevit hyems, fractoque furens tonat aethere mundus.
Nam nulla est magis humanae res noxia genti
Nullaque terrarum pestis capitalior orbi,
Quam rex impatiens frani et sine lege tyrannus.
Apoeninigenas altis qui in montibus Umbros
130Ardua saxa colunt, adriatica littora versus
Ut sensere Italis tantum impendere pericli
Suppliciter fama est ita numina sancta precatos.
Summe Deum populos qui, cum nihil oderis, omnes
Suscipis, et magno semper bene consulis orbi,
135Parce tuae genti, succurre fidelibus Umbris,
Neu sine nos aerumnarum tot ferre procellas.
Praeclarum concede ducem, qui regna paterno
Temperet affectu, placidaque in pace gubernet.
Talibus auxiliis et tanto munere dignos
140Nos pietas antiqua facit, quae cognita vobis
Caelicolae, genus Umbrorum servavit ab alta
Irati maris illuvie, cum liber apertis
Ennosigaeus aquis montana cacumina mersit.
Nanque redundantem pelagi non pertulit aestum
145Patria, Montigenas Tethys vexare colonos
Abstinuit, Protheus usque ad confinia duxit
Doridis omne genus, delphinorumque catervas,
Squammigerum pecus, et phocarum immania terga.
Si nos innocuam gentem commune periclum
150Praeteriit, quando terram scelus obruit omnem,
Et dedit aequores vastandum fluctibus orbem,
Nunc quoque ab interitu decet esse minori.
Audiit omnipotens: quis enim clementior est?
Et Baldum, eximiam sobolem Ducis ante sepulti
155Misit in imperium, ac patrias regnare per urbes
Instituit, quod pacis erat bellique futurus
Censor, et eximius legum moderator et aequi.
Dumque adolet, ne forte foret damnosa iuventus
Imperio, patrui dixit prudentia regno
160Praesit Aemonio quod erat Centaurus Achilli
Sic senior puero, teneros regaliter annos
Nutriat, et solio iuvenem sublimet adultum
Utque salutiferi veniant in regna nepotes
Extendenda, novam monti domus alta feretro
165Det Gonzaga nurum genitrix Gonzaga virorum
Invictorum armis, quae ingenti corpora mole
Atque Gygantaeas vires et Martia corda
Ferre solet, quorum occursus formidet Achilles.
Qualis adhuc primae fervens ardore iuventae
170Surgit ad armorum strepitus bellique tumultum
Franciscus novus Alcides, qui immania monstra
Calcat, et evaluit Nemeaeo obstare Leoni
Victor adhuc puer, et Lernae modo verberat Hydram,
Dixit, et ex oculis cum voce recessit imago.
2. AD ROMAM ADVENTU INACHI COMITIS TENDILIAE | ORATORIS REGIS HISPANIAE, AD INNOCENTUM OCTAVUM | PONTIFICEM MAXIMUM
Roma triumphales si tecum volueris annos,Cum tua trans aequor Libycum misere nepotes
Arma, per infidas Tyriae Carthaginis urbes,
Invenies nullam maiora pericula gentem
5Pro imperio, rebusque tuis, nec plura tulisse
Funera, quam genus Hesperium, sine fine manebit
Fama Saguntinae fidei, quae Punica nunquam
Iussa tulit, potius voluit dare moenia flammis,
Communique ardere rogo, quam fallere Romam.
10Obvia nunc igitur veteres gratanter amicos
Et cives cognosce tuos. Hispania quondam
Iura habuit Latii, populis par cura duobus,
Et sors aequa fuit, morum concordia, linguae
Idem pene sonus, patriae communis utrique
15Hesperus, uno ambae gentes de sydere dictae
Hesperiae. Quae pax potuit contingere maior,
Quae paritas melior quam quae descendit ab astris?
Hespereos igitur gaudens cape Roma colonos
Qui procul extremae digressi a littore terrae
20Te longis adiere viis per inhospita saxa,
Et iuga Pyrenes, per Gallica regna per Alpes,
Atque per excelsum duri caput Apoenini.
Aspice ut adventu primo quasi numina coelo
Lapsa procul pulso pacem genuere tumultu.
25Nam cum Parthenopes regem concordibus armis
Impeterent regni proceres, scis quanta per omnes
Italiam subit MAvors exciverit arma.
Italidas a fonte Padi commoverat omnes
Ad Scyllae furor usque canes, Reginaque saxa,
30Longus ubi Ionias cadit Apoeninus in undas.
Exue moerorem. Tempus deponere ferrum
Admonet, hi cum pace tuos subiere penates
Et Martem pepulere tuis de finibus usque
Ad salis Ismarii populos, ubi dicitur ortus.
35Pone sagum civile decus indue longae.
Pro lituis rediere fides, arguta superbam
Depellit Sambuca tubam, tranquilla tumultum
Pax fugat, et profugi redeunt in rura coloni.
Ad sua plaustra boves, fortes ad aratra iuvenci.
40Iam fora sollicitant lites, ammona per altum
Navigat, et plenae Tyberina per ostia puppes
Vina ferunt Cyrnaea cadis spumantibus. Urbem
Samnites Volscique petunt impune, recessit
Insidiarum omnis metus, et latronibus omne
45Iam nemus est vacuum, ludunt in moenibus Ursi.
Iam canit ad teretem pubes Romana columnam.
Haec Tagidae tibi dona ferunt, caput erige, et altam
Frontem attolle, ostro, gemmis, redit usus et auro:
Gaudia fert tam fausta dies, Hispania mittit
50Gaudia, pacificum poscit sibi gaudia tempus.
Spargite fronde vias, viridem suspendite myrtum,
Ferte timum, plenis et gramina odora canistris.
Ferte oleae ramos, et tempora cingite lauro.
Et quo maiori saliant praecordia plausu
55Accipe quis tantae caput est ductorque catervae.
Inachus illustri veniens ab origine gentis
Mendociae, cui magna subest Tandillia lato
Margine terrarum, qua pinguia permeat arva
Bethys oliviferis properans in Dorida ripis
60Regius orator. Clarus bellique togaeque
Officiis, quem Castaliis dignatur Apollo
Fontibus, ense suo belli pater, aegide Pallas.
Cum vehit Hispanas animosa in bella phalanges
Territus incursu tanti Ducis, ora fugaci
65Vertit equo refugitque suam Saracenus in arcem.
Sicut praecipiti fugiunt stridore volantes
Instantem quoties aquilam videre columbae.
Scit mores animosque viri simulatus Alamae
Murus et albenti circundata moenia velo.
70Et ne tam insolitum belli stratagema sepultum
Sit tibi Roma, canam, fortes audite Latini.
Diruerat fragiles hostilis machina muros,
Cum iam sol nocturna cadens accenderet astra.
In summis urbs alta iugis monstrabat apertum
75Hostibus ingressum, sed formidabile noctis
Tempus obest animis, dant corpora fessa quieti
Mane reversuri. Summa vigilabat in arce
Inachus, et nudum cernens latus, arte ruinam
Clausit, et invento nova moenia condidit astu.
80Pictores quot erant vocat, et consuta figuris
Lintea murorum scribi iubet atque silenti
Nocte locans simulat reparatam moenibus urbem.
Mane attollentes oculos de vallibus hostes
Suspiciunt urbem integram, nova moenia noctu
85Iacta putant, mirantur opus quasi coelitus ortum.
Pertaesique moras et opum dispendia, tollunt
Sarcinulas, et castra movent, post terga repente,
Inachus exiliens omnes obtruncat ad unum.
O genus insuetum pugnae, delusit imago
90Belligeratorum fortissima castra virorum,
Et vicit pictura Duces, industria tantum
Unius molita viri, mirabitur omnis
Ad quam fama huius belli pervenerit, aetas.
Legimus annales, veterumque revoluimus annos,
95Europae, Libyaeque Duces: Asiatica bella
Novimus, et nusquam tam mirae invenimus artis
Ingenium, talem nullis in gentibus astum.
Huc igitur tanti orator tibi regis, et author
Pacis, et armorum tellus Saturnia ductor
100Inachus ingrediens sancti vestigia patris
Venit adoratum, sacrataque limina Petro.
Roma tuas aperi portas, vel moenia frange,
Iste honor Elaeis datus est victoribus olim.
3. AD PAMPHILUM SAXUM MUTINENSEM
Pamphile Calliope soboles et Apolline nataInter Hamadryades et Oreades aedita Nymphas,
Dum nos implicitos curis urbana fatigant,
Et procul abducunt a fonte negocia sancto,
5Florifero tu rure latens, sacrata Napaeis
Arva tenes, dulcique sedens divina recessu
Ocia lentus agis, fruerisque silentibus umbris.
O felix cui Socraticae suavissima chartae
Pabula et altrices adhibent vitalia Musae
10Pocula, cui coeli radiis concordibus ignes
Leniter aspirant, omnisque indulget Olympus.
Quem faciles divi, quem sors non invida pergunt
Fortunare. Comes cui temperat omnia virtus
Vota, premens animi fluctum, sensusque vagantes
15In gyrum rationis agens, ut fertur habenis
Castor Amyclaeis domitos egisse iugales.
Et quamvis (ea fama meas pervenit ad aures)
Militiam simules habitu, tamen Attica Pallas
Tecum habitat, pulchrumque tibi sine Gorgone pectus
20Porrigit, et lactante sinu blanditur apertis
Uberibus, niveisque premens rigat imbribus ora.
Nulla pudicitiam Venus inquinat. Arma Cupido
Continet, et tecum virides innoxius agros
Lustrat, aves tantum feriens, et in annua rursum
25Pignora sopitas acuens verno igne medullas.
Urit Itym, Scyllam inflammat, Pandione natas
Mane sub auroram cum ros in gramina coelo
Labitur, in dumis accendit, et aemula cantu
Guttura sollicitans movet in certamina vocum
30Omnia, turbatam lenire potentia mentem.
Cum sua floriferae redeunt solemnia Maiae,
Rus habet agrestem Charites sine veste choream
Arva per et sylvas et compita rustica ducunt.
Tunc mare tranquillum, tunc est placidissima coelo
35Temperies, tunc est foelix opulentaque tellus.
Denique tunc urbes strepitumque perosa Voluptas
Fert spacians alacrem per rura virentia gressum.
Si captare feras et opaca invadere lustra
Venatuque acrem iuvat exercere iuventam,
40Retia, tela, canes arcus, plenamque pharetram
Praebet, et accincto tibi militat agmine luna.
Si libet ardentem quum sol volat altius aestum
Evitare, soporque oculis blandissimus instat,
Sternit humum formosa Dryas, gelidaeque sub umbra
45Gramineos parat accubitus, ubi mollibus auris
Mota ciet lenem quercus frondosa susurrum
Ad rivi salientis aquas, ubi plurima garrit
Ales, odorati pingunt ubi gramina flores,
Quod si praedari fluvios et aquatica regna,
50Et Glauci delectat opus, maculosa per amnem
Lina moves, amnem cuius vada vitrea sulcant
Tergo alibi lucente greges, vel arundine mota
Piscem agis herbosae recubans in margine ripae:
Et predae arridens esca rursum induis hamum,
55Gaudentemque suo fallis discrimine turbam,
Si placet aut laqueo volucrem vel fallere visco
Aut aliis petere insidiis, ut aethere lapsus
Fulminis instar, avem feriat pede pectore et ore
Vultur, et aeria spectacula cernere pugnae,
60Haec nemus, haec valles, haec dant tibi gaudia campi.
Urbe quid ars operum inventrix inventaque longo
Usu operum praestare queat, quid magna virorum
Ingenia efficiant, hominumque industria constat.
Rura docent vires coeli, quid numina possint,
65Quid natura ferat, quove ordine gramen et arbor
Semine quo surgant, quid nix hyberna, quid imbres,
Quid venti, et coeli regio conferre colonis
Quidve auferre valent, quibus interlunia et iris
Officiat, iris curvo Taumantias arcu
70Multicolor Phoebi radiis et nubibus orta.
Quam potare ferunt tepidos e flumine nimbos.
Quod lunae crescentis opus, quid mane, quid alto
Sole, quid occasu facias, armenta gregesque
Quis cultus, quae cura regat, quae industria servet,
75Rus monet, et miris oculos animumque vacantem
Afficit illecebris, mentemque resuscitat aegram.
Aspice uti semen iactum putrescat, et inde
Vis occulta soli gremio et genitalibus arvis
Atque calescentis coelesti lumine Phoebi
80Irritata, rudi tenuem de corpore partum
Ordiri incipiat, vultum foetura recentem.
Pallet adhuc, mox caeruleum trahit ore colorem.
Frons incerta prius speciesque incognita tandem
Panditur, et foliorum apices in mollia surgunt
85Spicula, vel manui similis diffusa virentes
Frons abit in digitos, vel linguae induta figuram
Tenditur, et certo currentibus ordine costis
Undique serratum creber facit angulus orbem.
Terra parens dulci teneros alit ubere partus,
90Atque uligineum bibulis radicibus imbrem
Potat in exiguis latitans natura cavernis,
Et miris alimenta modis in corpora transfert.
Crescit opus sensim, longo iam stipite cortex
In solidos circa molem durescit amictus,
95Et liber occultam duro sub cortice vestem
Texit, ut inclusum tenui diaphragmate corpus
Ambiat, exteriorque, minus chlamys asperet artus.
Fortior in ramos truncus iam surgit, et alto
Vortice sub soliis umbrosa comantibus arbor
100Accipit hospitio volucres, et porrigit umbram
Pubertate valens, et iam foecundior ambit
Nomen et officium matris, studiumque futurae
Posteritatis habens, generandi ardore calescit.
Iam floret, nova iam proli incunabula ponit.
105Parturit, et mediis proles de floribus exit
Imperfecta, rudis teneroque in corpore clausum
Semen habet, quo cum mater decesserit, arbor
Altera consurgat similis, sic provida rerum
Est natura parens, sua quod mortalia norit
110Pignora, vitali sobolem cum semine profert.
Cruda novae frugis tristes infantia succos
Emollire nequit, sensim mitescit, acerbam
Duritiem calor enervat, penetralis aestas
Phlegma coquit, longique domant fera viscera soles.
115Purpurei tot veris opes, tot rustica tempe
Delitiasque soli varias praeferre Latinis
Fascibus, et soliis regum sublimibus ausim.
Attalicae quid Gaza domus, quid regia Croesi,
Quid gladiis stipatus honos, quid pendula semper
120Ambitio, fortuna fugax, securaque nunquam
Prosperitas, et perpetuis obsessa venenis
Vita tyrannorum, sumpti pro laude labores
Praecipiti prosunt et eunti in Tartara vitae?
Vive igitur rebusque fidemque praebere caducis
125Nescius, ad caelum securo annitere gressu.
4. AD IOANNEM PONTANUM CARMEN EX TEMPORE
Cum legerem nuper curis accensus amarisUranien, Pontane, tuam, lucentiaque astra,
Et coeli stellantis opes, egressa repente
Luxit ut expulsa Sol tempestate voluptas.
5Carminibus vis tanta tuis, quantam neque Circe
Nec Medea sagax medicis invenit in herbis.
Tristibus applaudunt animis, et grandia cantu
Dulcisono totam rapiunt in gaudia mentem.
Hoc erat Amphion, quo moenia surgere fecit.
10Hoc erat Orpheo quod agebat flumina plectro.
Foelices igitur, tua qui cunabula primum
Et sacri videre ortus primordia campi.
Si coelo in nostras est tanta potentia mentes,
Ut canit Uranie, tanti si credere fas est
15Esse vagos astrorum ignes, cillenia certe
Flamma tibi nimium favit, nimiumque potenti
Sydere Phoebaeum pluit in tua pectora carmen.
Te virides inter lauros Baianaque Tempe
Per loca quae fertur coluisse Papinius olim
20Pierides aluere deae. Nos inter opacas
Mincius eduxit salices per aquatica rura,
Inter arundineas lutris ubi tecta, lacunas.
Propterea mea fila situm sensere palustrem,
Et rudis ex trunco nobis formata saligno
25Est Lyra, et articuli resides, et inutile plectrum.
Hos igitur tenues orsus primumque futurae
Limen amicitiae ridentibus aspice Musis.
5. AD BENEDICTUM MORANDUM CUM LEGISSET EIUS | LIBELLUM CONTRA SENENSES EDITUM, CUIUS ORATORES | CORAM PIO PONT. MAX. BONONIENSIBUS SE PRAEFEREBANT
Componens veteri praesentia tempora saecloSive quod huic nostrae dominatur inertia vitae,
Sive quod aetherei noceant mortalibus ignes,
Seu quod tunc natura potens modo fessa creandis
5Foetibus et longo sterilis sit reddita partu,
Praeteritis video tantum nova cedere, quantum
Collis Aventinus Pindo, Palatinus Olympo.
Nostra tamen paulo melior laudique priorum
Aemula progenuit foelici sydere quosdam
10Quos conferre audet priscis heroibus aetas.
Hos inter longaevo usu tua cognita virtus
Te ascribi Morande iubet, nec stemmata gentis
His opus est censere tuae, splendore parentum
Quanquam claruerit late, tua gloria maior
15Non eget, ipsa sibi satis est, petit aethera pennis
Nequaquam Icareis, proprias levat altius alas.
Non ut Luna nites alieno lumine, verum
Ipse tuo, ut coeli princeps et splendor Apollo.
Utque tuae paulum recolam primordia laudis,
20In tua socratici subierunt pectora mores
A teneris, tibi tunc etiam fuit hospita virtus,
Et laribus gavisa tuis commercia tecum
Magna habuit facta tibi consuetudine tandem
Nupsit, et aeterno sese tibi foedere iunxit.
25Tu puer ingenuas non ut plaebeia iuventus
Consuevit longis doctrinae anfractibus artes
At celeri brevitate capis, facundia venit
Obvia, et occurrit nondum quaesita poesis
Sponte sua, tam prona Deus tibi sydera fecit.
30Non fuit in Graiis tibi res abscondita chartis,
Non fuit in nostris, Phoebi tibi tota suppellex
Cognita, et arcanae penetralia magna Minervae.
Tam subito ingenium studiis adolevit, ut esset
Invenisse magis quam te didicisse, putandum.
35Tu sapis ut custos ovium Parnasidos Ascrae
Incola, quem subito Musae instituere poetam.
At postquam frontis gravitas atque aspera mento
Barba virum confessa fuit, non improba nummi
Esuries, non segnicies, non gaudia ventris,
40Non obscoena Venus, non res flexere caducae.
Publica res animum subiit, curare salutem
Et commune bonum patriae, velut ante solebant
Fabricii Fabiique senes, mente incipis alta.
Et claros imitans proavos vestigia nunquam
45Fers obliqua, tuae pietas cynosura carinae
Sola fuit, regis hoc omnes duce sydere cursus.
Te tua sancta fides rebusque probata gerendis
Provida sedulitas, et maiestate serenum
Os placida, nec non florentis copia linguae
50Ad varias legatum urbes misere per orbem.
Munere fungentem tali te Hispania quondam
Te Italiae populi videre, et maxima Roma
Saepius, ast illo praesertim tempore, quando
Sena tuae voluit patriae temeraria sese
55Audaci praeferre animo. Sena incisa quae sit
Gloria Felsineae gentis. Tua Felsina quondam
Hetruscae ditionis erat caput, ante iugosis
Longi Apaenini quam Sena insederit armis.
Corporis amissis longo iam viribus aevo
60Ipsa suum retinens, mens inconcussa vigorem
Ocia neglexit, quantum perferre senectae
Evaluit longis attrita laboribus aetas
Dat priscae pietati operam, patriumque tuetur
Nomen, adhuc tardae morbo non victa podagrae.
65Pectoris occulto virtus incocta recessu
Protulit Entelli caestus et robore crudo
Egit praecipitem Senam, velut ille superbum
Ac fidentem armis viridique aetate Darhetem.
Quo properas animose senex? Quid pergis in hostem
70Debilis? Imbellis quid adhuc bella aspera tentas?
Quid tristes oneras curis gravioribus annos?
Ocia vult senium, placidam tua fracta quietem
Membra rogant, pacem emeritae concede senectae.
Quid cupis ad veteres laurum superaddere lauros?
75Nonne tibi sat sunt veterum monumenta laborum,
Quorum plena domus, quibus a tellure levatus
Supra hominem iam te magnis heroibus aequas?
Quid novus assumptis casus sudare sub armis
Impulit? Agnosco quid sit. Torpere veterno
80Non potes, ipsa negat tibi mens generosa quietem,
Et patriae pietas, et nescia cedere virtus.
Iure facis, sed iura super viresque senectae.
Si Padus Adriacis aequet se fluctibus, aut si
Barbarus Euxinis Ister se praeferat undis,
85Si fata perfundens Meroaeis ifica lymphis,
Nilus aquas Libyci certet superare profundi,
Quo stomaco Titon, quali excandesceret ira
Protheus? Omne maris numen, cui mobilis unda
Aequoris est cura, iustis insurgeret armis
90Amphitritaea pro maiestate tuenda,
Te quoque dum patriam patrum tueris honorem
Nec sinis exuvias temerarius auferat hostis,
Communis iustas iniuria misit in iras.
Nam licet in charos pietas sit magna parentes,
95In patriam tamen et nostros est maxima cives.
Ipsa duci Phrygio patrem vectare per ignes
Suavis et ardentis Troiae servare penates.
Ipsa quoque armatum docuit transmittere Coclem
Flumen, et excisis excludere pontibus hostem.
100Ipsius auspiciis saliens sub inane barathrum
Curtius aeternae meruit compendia famae.
Haec eadem mittens inimica per agmina Codrum
Caede sua docuit patriam servare labantem.
Thebanumque ducem strictos ea misit in enses,
105Qui sua pro populo moriens amplectitur arma.
HAec tibi viventes eadem meditata coronas
Te in pugnam Morande vocat, rugasque seniles
Herculeo accendit mens indignata furore.
Ite per haec patrum vestigia sancta nepotes,
110Et veteres imitare viros generosa iuventus.
Decrescit requie virtus, adolescit agendo.
Ite per exemplum clari senis, ipse labores
Fortia dum faceret melior praecordia sanguis
Vicit, et in rebus fuit indefessus agendis.
115At postquam vires abiere cadentibus annis,
Ne foret ignavus, vocat in certamina mentem,
Excitat ingenium, priscas reminiscitur artes.
Ruminat elapsus tempus, metitur Olympum,
Stellarum cognoscit iter, complectitur orbem
120Terrarum vigilanti animo, subit aequora, coelum
Scandit, et in summi mundi videt arte sedentem
Qui regnum tenet omne Deum, videt ordine ferri
Omnia perpetuo, certa videt omnia lege
Et sine lege nihil fieri, facit esse beatum
125Mens tranquilla senem, longe iuvenilibus annis
Dulcius hoc senium. Vita haec syncerior illa,
Quae levibus studiis omnique libidine sordet.
Multum igitur tanto studiosa Bononia civi
Ultorique tuo debes, si fecit Achaten
130Troius Aeneas tanti, si Nestora tanti
Inclytus Atrides, nec te decet esse tuorum
Immemorem, et qui te toties iuvere iuvandi
Ad vitae summam usque diem, monumenta sepultis
Danda, et si superest, in posteritate colendi.
135Forsitan ante Pii ratio quam caeca Secundi
Est persuasa suae, palmam concedere Senae,
Crediderim ob tristes radios frigentis aquari
(Quid tibi nascenti primum illuxisse feruntur
Et Veneris fecisse odium) tepuisse parumper
140Ingenium et linguae plectrum cecidisse disertae.
Adde quod extincto senibus facit omnibus igne
Somniferum natura gelu, quo incuria rerum
Immemor et tardo rediviva infantia sensu
Pullulat, et similis vitae subit ultima primae.
145Corde latentem animum dolor irritavit, amorem
Ante oculos parium manifestae iniuria fraudis
Traxit, et accendit corda, ac iuvenescere fecit.
Et nondum extinctos pietas nova flavit ignes.
Vere novo laetus iam sole sub equora lapso
150Cum subiicit pastor stipulis humentibus ignem,
Ante habeat quam flamma viam, quam viscera lambat
Intima, cum pugnare opus est elementa, calorem
Frigora et humores abigunt, calor igneus urget
Frigora et humores, stipulisque exire coarctans
155Colligit in fumi nebulas, quas tollit in altum
Impetus ardoris, glomerantque per aera venti.
At postquam victrix superato frigore flamma
Emicuit, subito vires afflantibus Euris
Explicat, atque pyram rapido complexa volatu
160Undique stridentes paleas vorat, atque cacumen
Iam superans, vento nunc hac, nunc annuit illac.
It coelo scintilla rubens, extincta favillam
Reddit, et in terras albo pluit arida nimbo.
Pastores, qui tunc pecoris vel septa reviscunt
165Vel tempestates notis speculantur in astris,
Ut nigrum prius aspiciunt rarescere coelum
Flammicomos altis spectant in montibus ignes.
Sicque diu languens ubi tandem solvitur ardor
In sublime volans vacuumque per aera ludens.
170In se hominum longinqua movet soli aemulus ora.
Sic tua mens si forte fuit sopita veterno
Elicuit radios longe lateque micantes.
Tantaque de parvo prodire incendia trunco
Miratur quicunque animi non novit et artis
175Posse tegi modico magnas in corpore vires.
Res brevis est fulmen, parvaeque in corpore nubis
Quod facit attonitos, homines quod diruit alpes.
Parva silex ignem includit, quo maxima sylva
Conflagrare potest, arsurae incendia Troiae
180Claudebantur equo, parvis mens, maxima membris
Clausa latet, cui si liceat se extendere, late
Regnat, et ex brevibus lignis magnum excitat ignem.
Ut sublime voles, hominumque per ora feraris
Non opus Herculea quae monstra immania clava
185Sustulit, aut arcu, quo sevum invasit adulter
Dardanus Aeaciden, nec qua Cyllenius Harpe
Custodem Inachiae fertur domuisse iuvencae.
Sed neque palladio quo stravit Gorgona vitro
Perseus aut alis Syriae quibus ivit ad urbes.
190Sola animi virtute opus est. Sint corpora quanquam
Aegra, potest virtus decus immortale mereri.
Ipsa homines facit esse deos, ingentia facta
Constat ad ingenii potius quam corpora orta
Viribus. Est divina animis vis insita nostris,
195Quam quicunque bonas studet exercere per artes
Transit in aetherios cives, et possidet astra.
Quantum mortales alios praecellit Olympum
Tantum adit, est quidam gradus excellentia ad astra.
Incipit ascribi coelo, divescere sensim.
200Incipit, et superis pleno iam concolor aevo
Libera desertis abit in sui sydera terris.
Non secus ac volucrum nidi, cum facta volandi
Copia, dant alas ventis, et vela figurant
Obliti ignaviae prima incunabula vitae.
205Sic et poma diu prius inmansueta colonus
Negligit, at postquam feritas crudumque recessit
Ingenium, color aspectu iam lumina pulchro.
Iam nares invitat odor, spondetque palato
Dulce aliquid, tum vimineis matura canistris
210De matris collecta sinu portantur in urbes,
In procerum thalamos, nitida in conclavia regum.
Sic mens ut scelerum faeda ebulliverit unda,
Atque bonos longo in se habitus contraxerit usu
Iam matura fugit terras. Vindemia mors est
215Spirituum, messis mors est, sunt horrea coeli.
Vinitor et messor Deus est divique monstri.
Quare age docte senex sensim morientia membra
Neglige, victurae semper cole numina mentis.
Utque soles doctis patrium decus assere chartis.
220Et conscribe manu nunquam moritura trementi
Carmina. Te a nobis sero precor auferat aether,
Nec videant Stygiae te post tua funera ripae.
6. AD IOANNEM BAPTISTAM REFRIGERIUM | DE ADVENTU IOANNIS BAPTISTAE SABELLI | BONONIAE LEGATI
Ut cupis et fama est gentis Baptista SabellaeImmortale decus, sacrique aeterna senatus
Gloria, Felsineam Roma legatus ad urbem
Mittitur Aemiliam iustis recturus habenis,
5Arvaque longaevae quondam subiecta Ravennae.
Non hic primus honos, istis non incipit annis
Tanta viri virtus, vetus est, et cognita passim.
Tuscus ager novit, Romae meminere penates
Flaminiae meminere urbes, tua Felsina (cives,
10Percontare tuos) non est ignara, vocabat
Ipsum inopum legumque patrem, dum talia primo
Lora magistratu ista per oppida quondam.
Ergo diem celebrare bonam gaudere secundis
Rebus opus, superisque novas persolvere grates.
15Per fora consurgant concors plebisque patrumque
Laetitia, et celsis rutilent in turribus ignes,
Pendula suspendat paries aulaea superbo
Splendidus ornatu, pictus venabula Gallus
Vibret, et intextae volitent per stagna volucres.
20Ipsae crebro rutilent arae, templa ardua sument,
Et cava multisonis resonent tinuitibus aera.
Gestiat omnis ager, fieri iubet undisque plausum
Commune communem bonum, caput hactenus aegrum
Elevat, et frontem virtus attollit apertam
25In vires reditura suas, habitura favorem
Praesulis, et mores emendatura nefandos
Gentis inhumanae, quo ferrea saecula tandem
Duricia evicta vetus instaurentur ad aurum.
Nil optare potest unquam republica peius
30Rege malo, nil rege bono praestantius, omnis
Dissipat omne bonum sine lege licentia regum,
Ut boreas frondes, glacialis ut hordea grando.
Libertas est summa bonis sub principe iusto.
Roma sub Augusto postquam pacata fuisti,
35Quae tibi libertas potuit contingere maior?
Quae tibi Traiano melior fortuna reluxit?
Foelices igitur quos vivere divi
Concedunt sub rege pio, quid saecula fecit
Aurea? Saturni pietas, clementia Iani.
40Iste senatores atavos, et magna parentum
Stemmata non iactat, nec inani turgidus aura
Desipit, at sacras leges ineunte iuventa,
Socraticos mores, fidei documenta recepit.
Ut patria meliorem operam praestaret, et omne
45Officium, sese iuvenis formavit ad omne
Tam belli quam pacis opus, non horruit umbram
Carceris obscuri, non formidanda minantum
Ota tyrannorum, mortem persuasus acerbam
Pro virtute pati pro relligione tuenda.
50Vivit in hoc Fabius, vivit Cato, vivit Horati
Ardua mens pontem qui rupit Hetrusco.
Vivit Anaxarchus. Vivit genus illud quorum
Qui Romam rerum dominam fecere. Quod ergo
Egregium facinus non est foelicibus huius
55Auspiciis sperare datum? Revocate cadentes
Innocui cives animos sperate reverti
In decus antiquum florere videbitis urbem
Ut Maio redeunte solum. Sperate quietem
Principe sub tanto, leges consultaque patrum
60Instaurare parat, scelerumque extinguere causas.
Ergo decus patriae sanctosque resurgere mores
Te gaudere decet, virtus cui stoica semper
Est comes, et tetricos Senecas colis, atque Catones,
Vive diu, curesque tuam Baptista salutem.
7. DEPRECATIO PRO SALUTE AEMILII ROMANI
Phoebe quid Aemylio febrem sinis esse molestam?In tua quid iuris corpora languor habet?
Tu pater herbarum, tu vim medicaminis omnem
Per maria et fluvios mittis et omne solum.
5Viribus usa tuis subigit Medea dracones,
Terrigenasque viros, ignivomosque boves.
Vulneris auxilium non Larissaea tulerunt
Spicula, sanatrix ars tua Phoebe fuit.
Tu piper et myrrham casias et Synnama profers,
10Et redolens opus est thurea virga tuum.
Tu paris hyblaeum nectar, paris attica mella,
Sunt etiam munus Medica mala tuum.
Tu quoquis albentes in apricis collibus uvas,
Gnosia vina paris, vina falerna paris.
15Quae generant humiles foelicia balsama sylvae
In Hiericuntino sunt tua dona solo.
Tu facis aestatem, tu ver, hyememque nivosam,
Esque potens pluviae, grandinis, atque gelu.
Luna regit menses, tu Cynthie dirigis annos:
20Illa colit tenebras, tu iubar atque diem.
Semina cum liquida tu digeris omnia Tethy
Quae freta, quae tellus, quae levis aer habet.
Tu liber, tu sancta Ceres, tu numina plura,
Nam quia multa potes, nomina multa tenes.
25Omnia comburis sub eodem sydera signo,
Omniaque imperiis subiicis astra tuis.
Sola tuam claudit veniens soror obvia lucem,
Et tua liventi lumina nube tegit.
Displicet id superis. Ideo pro talibus ausis
30Non leve vindictae constituere genus.
Namque viam lunae noctis voluere per umbram
Ut chaos et tenebras discat et ipsa pati.
Ergo quid Aemylio febrem sinis esse molestam?
Curtam dira lues haec tua membra premit?
35Hic tibi primaevis vix ablactatus ab annis
Obtulit aetatis tempora tota suae.
Nullus in Aoniis argutior ambulat oris,
Seu numero currat impare, sive pari.
Ad domini funus cecinit miserabile carmen,
40Unde tua meruit tempora fronde tegi.
Nunc iacet, et morbo dolet enervatus acerbo
Moestitia tristem debilitante animum.
Non redit ad dulces musas, heliconidas undas
Non valet infirmo sollicitare gradu.
45Plectra iacent, lyra muta silet, sine carmine languent,
Et viduae ducunt ocia longa fides.
Vitales aperi fibras, artusque iacentes
Erige, nec stygius polluat ora color.
Quale Gigantaeis post aspera bella tumultus
50Te memorant carmen concinuisse Iovi,
Tale tibi referet, cum te praestasse salutem
Senserit, et medicas applicuisse manus.
Et cecidisse tuis veterum Pythona sagittis
Dicet, et auxilio Pergama facta tuo.
55Quod te, quod triviam pulcherrima Thea sororem
Progenuit sedes cur tibi, quarta datur.
Curve tuo mitem curru premis Aphrogeniam,
Curve sub ardenti sydere Martis eas.
Cur Veneris claudo? Cur Martia furta marito
60Detegis, occultum nec finis esse scelus.
Quid sibi vult Phoebus, quid sol, quid nomen Apollo,
Et cur te Rhodii Loemion esse canunt.
Cur tibi det Titan, et cur cognomina Delos,
Nomina cur Cynthus, cur tibi Thymbra facit.
65Cur Lucius, cur Clarius, Chrysocomusque Deus.
Cur Myrinus, cur Cyrrhaeus, Paeanque vocaris,
Unde tibi Argenetes nomen et Ortygius.
Argolico ritu quare Argyrotoxus Agyleus,
Ac Nomius, quare dictus Alexicacos.
70Ulion adiunget cur te Milesia pubes,
Cur Graio veteres ore Phaneta vocant.
Quid sibi tela volunt, quid laurea serta, quid arcus,
Quid lyra, quid crines, quid iuvenile decus.
His aliisque tuas mulcebit versibus aures,
75Et tua Pimplaeo carmine dona canet.
Phoebe pater vatum communibus annue votis,
Proque tuo fusas accipe vate preces.
