Palingenio Stellato, Marcello Stellata, 1500/03 - 1543, zodiacus vitae, zodiacus vitae zod. zodiacus vitae (J. Chomarat, 1996)

¹
Lucescit iam, Musa: satis requieuimus antris
Castaliis; agedum plectro citaraque resumta,
Effice concordes neruos, solitoque fauore
Antiquum cane, Diua, melos; bona carmina menti
5Sint tibi, quae quondam blandus dictabat Apollo
Laurifera in silua, Permessi ad fluminis undam.
Nos vocat ecce alius labor haud inglorius. Alta
De specula et summo Parnasi vertice, mores
Spectemus varios hominum, vitamque notemus.
10Iam medium mea cymba fretum tranauerat, et iam
Canebant gelidis siluarum summa pruinis;
Quum mihi nescio quis Deus adstitit et procul atram
Expulit affulgens diuino lumine noctem.
Tunc scopulum quendam aspexi, qui vertice nubes
15Exuperans, late coelum spectabat apertum,
Difficilis primo accessu; namque aspera circum
Saxa arctam fecere viam plenamque laboris;
Imaque cinxerunt siluestres undique dumi;
Mitior in medio; quantumque accedit ad arces
20Aethereas propius, tanto clementius idem
Praebet iter surgens, scopuloque Theoria nomen.
Illuc me Genius duxit meus. Vtque cacumen
Venimus ad superum, plana et plena omnia vidi
Deliciis miris; quas si mea lingua referre
25Nunc velit, antipodas citius sol ibit ad imos,
Et nox humenti terras velabit amictu.
Dum moror et miror latos laetosque sagaci
Mente locos, vox ecce polo delapsa supremo,
Flecte (inquit) Stellate, genu, Regemque precare
30Coelicolum supplex, cuius sine numine frustra
Carpere delicias scopuli conaberis huius.
Ergo humilis venerare Deum. Fauor omnis ab alto
Defluit in terras. Nihil est mortalibus aegris
Vtilius quam coelestem sancteque pieque
35Orando sibi quaerere opem et cognoscere Diuos.
Talibus auditis, facie, manibusque supinis,
Et genibus flexis, effudi has pectore voces:
"Magne pater Diuum, mundi suprema potestas,
Quo nihil esse potest nec fingi maius, ab omni
40Corporea stans mole procul, tamen omnia fingens
Corpora, vel prorsus mutari nescia, vel quae
Temporis anfractu longo labefacta fatiscunt;
Principium sine principio, fons unde bonorum
Effluit omne genus, naturae rector et autor,
45Omnia comprendens at non comprensus ab ullo,
Maiestas immensa, bonum, sapientia, vita,
Ordo, decus, finis, mens, verum, lux, via, virtus,
Nusquam habitans et ubique habitans, immobilis et dans
Assidue motum cunctis, a quo omnia et in quem
50Omnia, per quem etiam sunt omnia, semper eadem
Conditione manens, nullo mutabilis aeuo;
Maxima causarum, quae, certa lege reuoluens
Sideream molem, fatorum iura gubernas;
Rex regum, cui mille adstant et mille ministrant
55Agmina Diuorum laetantum hymnosque canentum,
Lucis in immensae campis, extra extima mundi
Moenia, ubi est veris sedes aptissima rebus:
Te colo, te veneror, te nunc reuerenter adoro
Atque precor supplex, ut me spectare benigno
60Digneris vultu vocemque audire precantis.
Mitte tuae lucis radios mihi, pelle tenebras
Oppressae heu! nimium moribundo in corpore mentis,
Da rectam reperire viam, ne noxius error,
Vanaque credulitas et opinio caeca trahat me
65Praecipitem in salebras rerum et contagia vitae.
Nam sine te ingenium mortale, humanaque virtus,
Dum se tollere humo sperat, velut Icarus olim,
Disiuncta compage ruit, pennisque solutis;
Nec potis est sine te occulti penetralia veri
70Cernere, nec qua parte salus aut arte petatur.
Largire ergo mihi, Rex o dignissime Regum,
Vt te cognoscam et placeam tibi; deinde sciam me,
Quid sim, qua in terris causa productus, et unde
Huc veni ac tandem quo vita functus abibo;
75Quid mihi dum viuo sit agendum sitque cauendum;
Vt, quum finierit Lachesis mea fila, diesque
Vltimus abdiderit membra haec exhausta sepulcro,
Mors fiat mihi grata quies, portusque salutis.
His dictis iterum nostras vox impulit aures:
80Placasti aethereum numen votisque litasti;
Esto animo, Stellate, bono: tibi posse manere
Hoc datur in scopulo et coelestes carpere fructus.
Confestim his dictis tacuit nilque addidit ultra.
Ast ego sensi animo magnum accessisse vigorem,
85Atque oculis lumen, quo latius omnia coepi
Cernere et antiquum superabam Lyncea visu.
Mox me sensi etiam vento ad crystallina coeli
Conuexa extolli blande, sursumque leuari,
Alitis in morem vulcania tela ferentis,
90Discussura polum tonitru flammisque coruscis,
Quandocumque Iouem mortalia facta lacessunt.
Iamque propinquabam Lunae, portasque videbam
Partim auro insignes, partim candore nitentes
Argenti puri. Ingredior visu omnia lustrans.
95Ecce mihi occurrit venienti forte Timalphes,
Egregius iuuenis forma et virtutis honore,
Quem Ioue diua Arete quondam est enixa parente.
Hic me quamprimum agnouit (nam mare iubente
Multa diuque alias fuerat mecum ipse locutus)
100Vtque salus dicta est nobis ultroque citroque,
Admirans me multa rogat; mox ducit in urbem
Ingentem, quantam terrarum non habet orbis.
Moenia surgebant solido ex adamante, sed ipsa
Propugnacula erant flammante extructa pyropo.
105O quae illic, quanta et quam pulchra palatia vidi,
Templa, theatra, fora, et magnarum strata viarum,
Cuncta ex argento atque auro, gemmisque beatis
Longe plura etiam vidi pulcherrima ibidem;
Singula sed nequeo memorare et singula quamuis
110Possem, Dii nolunt memorari singula vulgo.
Mirabar populum ingentem, innumerosque per urbem
Vestibus indutos niueis incedere ciues,
Serta quibus comptos cingebant florea crines.
Laeti omnes manibus gestabant lilia et hymnos,
115Menarchi memores lunaria regna tenentis,
Gutture dulcisono et concordi voce canebant:
Menarchum ingeminant, Menarchum carmine laudant:
Garrula Menarchum referebat saepius Echo.
Arcadas hic domuit felici Marte Gigantes,
120Vt mihi tunc retulit fido sermone Timalphes.
Namque ait, Arcadiam totam sine montibus olim
Planitie ingenti campos habuisse patentes,
Terribilesque illud regnum tenuisse Gigantes,
Maenalon et Pholoen, et amantem lustra Lycaeum,
125Gestantemque humeris aprorum terga Erymanthum,
Et flagrantem odiis in coelicolas Cyllenen,
Qui primi ante alios natiuo robore freti
Turpia sunt ausi conuicia dicere Lunae:
Se prius esse illa genitos et nobiliore
130Stemmate conspicuos, ideoque in sede locandos
Aetherea magis, et Diuorum nomine dignos.
Quinetiam insani struxere ad sidera turrim
Maiorem, Nemrothe, tua; ferroque recuruo
Ter sunt conati de coelo euellere Diuam
135Sanguineam vultu mortaliaque arma timentem:
Ter Menarchus eos multa vi reppulit et ter
Expressos nigro Saturni e gramine succos
Iniecit miseris, virusque per ossa cucurrit.
Obriguere illi extemplo victique dolore
140Informes liquere animas, quas Tartarus imo
Excepit fundo cruciandas omne per aeuum:
Corpora sed valido penitus labefacta veneno,
Membrorum molem in montes vertere superbos,
Mutataque suum nomen tenuere figura.
145Vnde huius facti memores, tantique triumphi,
Solenni pompa celebrant pia festa quotannis
Lunicolae, Regemque suam venerantur ouantes.
Progressi inde arcem petimus, quae tota nitebat
Auro gemmarumque coloribus intertextis;
150Hanc nulli fas est mortali intrare (meus dux
Inquit) proinde foris stetimus, spatiumque per amplum
Ingentis plateae diuersa e parte videmus
Aduentare animas, consistereque ante tribunal
E regione arcis positum et mira arte paratum.
155Illic iura dabant animis, alteque sedebant
Crimina censentes nec non benefacta notantes,
Quae quisque in terris viuendo gesserat olim,
Tres Iouis et Doxae nati, Telescopus, atque
Dorophonus, semperque volens sibi recta Philorthus;
160Hi merita et culpas aequata lance videbant,
Arbitrioque suo paucos ascendere ad astra,
Innumeros vero ad terram descendere rursus,
Complures etiam in luna perstare iubebant.
Obstupui tacito obtutu, tandemque locutus,
165Dic, bone dux, mihi, quaeso, inquam, si tartara in imis
Sunt latebris terrae (ut perhibent) centroque propinquis
Atque animas illuc vectas post corporis usum
Aeacus et Minos et terrificus Rhadamanthus
Iudicat, et meritas poenas aut praemia confert,
170Cur eadem hic fieri video repetique peracta
Iudicia, expendique iterum mortalia facta?
Ille autem, humanam mentem, respondit, opaco
Carcere membrorum clausam ignorantia et error
Opprimit, et longe oppressam per deuia ducit.
175Hinc hominum genus in nugas et somnia pronum est
Et procul a vero, nisi quis Deus adsit, aberrat.
Non mirum est igitur, si vestri multa poetae
Falsa canunt, quoniam paucis via cognita veri est.
Tu tamen haec memori mysteria pectore habeto:
180Omne quod est supra lunam, aeternumque bonumque
Esse scias, nec triste aliquid coelestia tangit;
Quicquid vero infra lunae conuexa creauit
Omniparens natura, malum est, mortisque seueras
Perpetitur leges et edaci absumitur aeuo.
185Haec loca disiungit medius lunae orbis, utrique
Mundo interiectus, coeli confinia seruans.
Ergo, ubi terrenos artus liquere, feruntur
Huc omnes animae atque ipsis commissa fatentur
Iudicibus; quorum iussu loca certa suisque
190Moribus apta petunt et habent sua praemia in illis.
Quanto quaeque magis vitiorum faece grauata est,
Tanto etiam magis ad centri loca turbida tendit.
Contra quo melior quaeque est ac purior, hoc se
Altius attollit, summoque propinquius orbi.
195At quibus aequa boni est animis mensura malique,
Hic remanent, habitantque diu lunaria regna,
Donec post multos longaeui temporis annos,
Aut lapsae in vitium rursus terrena reuisant,
Aut bene purgatae aethereas mittantur ad arces."
200Haec ait. Ast ego tunc: "Cur tam paucae ardua, dixi,
Astra petunt animae et summo potiuntur Olympo?
Cur sic in vitium pronae labuntur, et ipsam
Virtutem fugiunt miserae, lucique tenebras
Praeponunt? cur foeda magis quam pura sequuntur?
205Vnde illis tantus furor et tam caeca voluntas?
Tunc ita respondit nobis Areteius heros;
Et cupio et fas est tibi me recludere multa,
Iudice te, pulchra, et scitu dignissima, quando
Non te huc aduenisse reor sine numine Diuum,
210Et Diui haec te scire volunt, ad limina quorum
Nemo venire potest viuus, nisi vectus ab illis.
Ergo audi, et quaecumque loquar fac mente reponas.
Sed prius hinc operae pretium est secedere paulum.
Iuimus atque alta in specula consedimus ambo,
215Vnde maris terraeque orbem spectare licebat.
Tunc has diuino deprompsit pectore voces;
Esse malae per se nequeunt nec sponte suapte
In vitium tendunt animae, quarum aethere ab alto
Est genus, et quarum diuino e semine origo est;
220Nec praua esse potest per se natura animarum,
Quas Deus ipse creat, quo nil autore mali sit.
Sed sunt quaedam aliae causae, quae in tartara caeca
Detrudunt miseras, et multo crimine foedant;
In primis vero corpus; nam carceris instar
225Est animae, quam dum membrorum nexibus arcte
Implicat, aethereae mentis suffocat acumen,
Haud secus ac intus positam vas fictile flammam,
Et nebulae nitidum obducunt Hyperionis orbem.
Tunc anima ipsa subit cunctarum obliuia rerum,
230Tunc bibit infernam lethen, rasaeque tabellae
Efficitur similis, quam dextera nulla notauit.
Ergo ita captiuam et moribundo in carcere clausam,
Mille quidem illudunt pestes, mille undique monstra
Oppugnant, quaque arte valent euertere tentant.
235Qualis viminea dum forte quiescit acanthis
In cauea, mulcens vario sua fata canore,
Ad quam prorepit summisso corpore fallax
Aelurus, miseramque infestans undique terret;
Venator murum aelurus, volucrumque peremptor;
240Illa autem metuens rabiem praedonis, in omnes
Obuolitat partes, ac se fugitando tuetur.
Interea alter adest hostis, similique furore
Attonitam infestat, donec per latius aequo
Vnguibus immissis prensam extrahit interuallum,
245Et solito extractam mandens cum murmure glutit.
Talis diuerso hinc illinc urgetur ab hoste
Infelix anima et fugiens haec retia, in illa
Incidit, humano dum corpore clausa tenetur.
Nescit enim quid agat, quo retrahatue feratue,
250Et decepta boni specie velut ebria nutat.
Vnde, nisi auxilio monitoris, et arte docentis
Paulatim in lucem e tenebris ducatur opacis,
Deteriora petit semper, meliora refutans.
Prima igitur labes animae, et contagio prima,
255Praecipuumque malum, quod culpa corporis illi
Euenit, est veri atque boni ignorantia, de qua
Iudicium falsum exoritur, quae maxima pestis
Humano est generi, de qua duo monstra creantur,
Stultitia atque Scelus: sed ab his mala cuncta duobus
260Proueniunt, quaecumque homines patiuntur aguntue.
Quippe omnes peccant, vel quod bona falsa sequuntur,
Stultitia monstrante viam; vel quod scelus illis
Immittit stimulos, quibus in facta impia aguntur.
Propterea recte aut stultus dici aut sceleratus
265Ille potest, quisquis peccat ratione relicta.
Verum, in parte animae quae concupit, ipsa recedit
Stultitia atque illic habitans tentoria fixit;
In parte autem alia quae irascitur, est Scelus, armis
Terribile atque dolis et letiferis aconitis.
270Hi duo sunt Reges magni, et magna agmina ducunt
A tergo, humanumque genus populatur uterque.
Ambo etenim veri expertes, falsoque creati
Iudicio (ut dictum est) animas in carne sepultas,
Naturaeque suae immemores ac lucis egentes,
275In tria stagna Erebi et mortis ducuntque trahuntque;
Quorum unum fertur limosum, illique Voluptas
Praesidet; ast aliud spinosum dicitur, in quo
Regnat Auaritia et lucrandi effraena cupido;
At reliquo est nomen fumoso, cuius habet ius
280Imperiumque tenet sitibunda Superbia honoris.
In tribus his stagnis animarum maxima toto
Turba perit mundo, haec illis immensa ruina est.
Nam quaecumque undis merguntur talibus, illas
Perdit amor carnis, fugitiuorumque bonorum;
285Nec se ultra agnoscunt, coelique obliuia potant,
Vsque adeo, ut vitam, praeterquam corporis, ullam
Esse negent, seseque aboleri in funere credant.
O viles crassasque animas et ab aethere prorsus
Auersas, nil egregium et sublime putantes,
290Sed pecudum more in terras tantum aspicientes!
Sunt et causae aliae, propter quas efficiuntur
Prauae animae, unde malis multis iure afficiuntur.
Namque ubi densantur nubes, pluuiaeque creantur,
Et venti horrisono concursu fulgura gignunt,
295Illic prauorum sedes est daemoniorum,
Quorum opera fiunt pestes, insanaque bella,
Et tempestates terra pelagoque furentes.
Horum astu, suasu, hortatu, impulsuque doloque
Turba ignara hominum ruit in turpissima quaeque
300Flagitia; hinc recti, hinc obliuiscuntur honesti.
Sed quoniam tentatores et daemones istos
Peruersos paucis concessum est posse videre,
Pauci ideo credunt usquam reperirier illos;
Immo aliud nihil esse putant quam nomen inane
305Plerique ac veluti aegrotorum insomnia rident.
Tu tamen hunc abs te errorem propelle, meisque
Crede, fidemque adhibe (nam sunt verissima) dictis.
Vtque scias melius nullas me fingere nugas,
Iam iam oculis faxo propriis tute omnia cernes.
310Sed prius hic tentare opus est Thaumantida votis,
Quae mandata solet Iunonis ferre per auras,
Dissipet ut vento nubes coelumque serenet,
Impediat ne te spectantem turbidus aer.
Ergo Irin supplex tali sum voce precatus;
315Iri, decus coeli, vario spectanda colore,
Quae nube ingentem roranti porrigis arcum,
Aduersoque sinu radiantis lumina Phoebi
Excipis, absorptasque ad nubila conuehis undas;
Iri, hominumque stupor et Iunonis nuntia magnae,
320Thaumantis vere proles miranda vetusti,
Redde precor nobis pulsa caligine clarum
Aethera et Aeolio imbriferos, pulcherrima, claude
Carcere, Diua, Notos, proque his permitte serenos
Stellantis coeli Boream percurrere campos.
325Continuo his dictis septem de parte trionis
Emicuit Boreas, et siccis flatibus omnem
Aera purgauit late purumque reliquit.
Post haec nescio quo irrorans mea lumina succo
Dux meus, aspice, ait, iam mundi arcana videbis.
330Pandite nunc vestros fontes, vestra antra, sorores,
Quae iuga lauriferi Parnasi excelsa tenetis,
Et mihi (namque opus est) date centum in carmina linguas,
Vt possim aereos reges populosque referre
Ludificatores hominum scelerumque magistros,
335Qui assidue vexant mortalia cuncta, suisque
Artibus humanas trudunt in tartara mentes.
Hic ubi puniceo coniux Tithonia curru
Oceano emergit primum, primumque nitescit,
Nocturnas abigens rubicunda luce tenebras,
340Ingentem vidi Regem, ingentique sedentem
In solio, crines flammanti stemmate cinctum:
Pectus et os illi turgens, oculique micantes,
Alta supercilia, erectus similisque minanti
Vultus erat, latae nares, duo cornua lata,
345Ipse niger totus; quando nigra corpora prauis
Daemonibus natura dedit, turpesque figuras.
Dens tamen albus erat, sannae albae utrimque patentes,
Alae humeris magnae, quales vespertilionum,
Membranis contextae amplis, pes amplus uterque,
350Sed qualem fluuialis anas, qualemue sonorus
Anser habere solet; referebat cauda leonem.
Nudus erat, longis sed opertus corpora villis.
Multa illi adstabat turba innumerusque satelles.
Circum aderant longe lateque, quot agmina Xerxem
355Non habuisse puto, peteret quum Marte Pelasgos
Infelix, vix inde fuga rediturus inermi.
Quisque suis uncum manibus follemque tenebat;
Folle quidem, ut capita inflarent, ventoque replerent
Illorum, quibus aut magnas fortuna dedisset
360Diuitias, vel quos doctrina, robore, forma,
Nobilitate, aliis multis praestare viderent:
Vnco autem, ut quos implessent petulantibus auris
Iam satis atque super, fumosa in stagna tumentes
Pertraherent, praedam ranis colubrisque futuros,
365Atque aliis, habitant illo quae gurgite, monstris.
Regi huic (quem dixi) nomen fuit estque Typhurgo;
Sic etenim aiebat declarans cuncta meus dux.
Post haec occiduas qua Titan vergit in undas,
Et prono curru extremis impendet Iberis,
370Sollicitam direxi aciem, similemque priori
Prospexi Regem sublimi in sede locatum,
Aplesto cui nomen erat; populosque regebat
Spirituum innumeros, Solis quoscumque cadentis
Fert regio atque plagis quicumque morantur in illis.
375Dipsada quisque manu daemon gestabat et uncum.
Tunc Iouis atque Aretes natus: "Viden', inquit, ut ipsos
Quisque suum irritent angues, digitisque lacessant,
Vt morsu grauiore petant, grauiore veneno
Inficiant terrenorum hominum vilissima corda?
380Nam qui pestiferi laeduntur vulnere dentis,
Amittunt mentem miseri et coelestia prorsus
Despiciunt, tantaque siti vexantur, ut unquam
Expleri nequeant, frustraque bibendo laborent,
Dumque ita nequicquam semper sitiuntque bibuntque
385Immemores mortis, sortis coelique suique,
Ecce adsunt diris armati daemones uncis,
Abripiuntque illos et adhuc sitientia figunt
Guttura, spinosi stagni mergenda sub undas.
Illic innumeris poenis plectuntur, et illic
390Plurima monstra latent, praesertim plurima hirudo,
Morsibus assiduis quorum noctesque diesque
Intolerabiliter cruciati denique reddunt
Quem viuendo aliis olim extraxere cruorem.
Nec tales minuunt longissima saecula poenas.
395Ergo hic Rex facit et punit quos fecit auaros. "
His dictis conuerti oculos ad frigida mundi
Sidera, qua geminam noster polus aspicit arcton,
Et sua semper agit circum sarraca Bootes.
Illic Regem alium video innumerasque malorum
400Spirituum turbas Aquilonia regna colentes,
Gestantesque hamos manibus. Tunc dux meus inquit:
"Rex hic, qui gelidis Boreae dominatur in oris,
Luxuriae atque gulae est princeps, idemque Philocreus
Nomen habet, non fraude aliis neque viribus impar;
405O quantum noxae caecis mortalibus affert?
Namque hamis quos ipse vides dulcem inserit escam,
Infectam tamen occulto Stygioque veneno,
Hisque capi iubet insulsos, stagnique lutosi
In vada nigra trahi captos et gurgite mergi;
410Qui mox mutati in brutorum corpora fiunt
Porci, asini, tauri, vulpes, ursique lupique,
Atque alia, humanae quae sunt expertia mentis.
Nec satis hoc: vespis, crabronibus et scarabeis
Torquentur miseri assidue, quae plurima in illis
415Obuolitant ripis animalia ibique morantur.
Talibus oblectant placantque Philocrea poenis,
Gaudia qui carnis, spreta virtute, sequuntur."
Haec ait. Ast ego, qua vertex decliuior Austrum,
Nubiferumque Notum gignit, genitumque per oras
420Anguiferae Libyes spacia in contraria mittit,
Prospiciens visu intento, quanta agmina cerno,
Et quantos passim conuentus daemoniorum,
Hinc atque hinc nigris alis per inane volantum.
Rex erat in medio magnus, magnaque corona
425Insignis, qui torua acie, vultuque maligno
Vibrabat stridens linguam patulo ore trisulcam,
Vipereum in morem, et virus saniemque vomebat:
Qualem murenae coluber stimulatus amore,
Gaudia coniugii metuens temerare veneno,
430Effundit summo in scopulo, effusamque reponit
Cautibus in rigidis, mox saltu praecipitem se
Deicit in medias sinuosi fluminis undas,
Sibilaque ingeminans charam vestigat amicam:
Illa sono audito confestim occurrit amanti,
435Multiplicique ambo coniungunt corpora nexu.
Ast, ubi iam Veneris tandem est expleta voluptas,
Emergit laetus coluber, pestemque relictam
In scopulo repetit prudens, suaque arma requirit;
Quae si amota videt, vel proculcata, dolore
440Afficitur tanto, ut moerens, vitamque perosus,
Terque quaterque caput saxis illidat acutis,
Donec morte animam et curas simul exuat omnes.
Iste igitur Rex talis erat, talesque videbam
Esse suos populos. Plerumque est Regis imago
445Vulgus et ad mores accedere principis optat.
Dextra erat ipsorum fallaci armata dolone,
Liuidaque ora, atri dentes spumosaque labra;
Regem hunc inuidiae esse patrem dominumque Timalphes
Aiebat referens, ipsumque Miastora dici,
450Quo instigante sui mortalia corda ministri
Tartareis implent spumis; tunc improba pestis
Diffundens sese totos contaminat artus,
Praesertimque oculos angit, ne prospera ferre
Alterius possint, intabescuntque videndo.
455Postremo, infixis per terga dolonibus, aegras
Extrudunt animas, triplici quas gutture mandit
Cerberus, et mansas aconita in tristia vertit;
Corpora scorpiones fiunt et acumine caudae,
Quamuis blanda illis videantur brachia, laedunt.
460Sed tu iam medias contemplare aeris oras,
Sarcotheonque vide, qui Rex est primus, et idem
Pessimus: hunc alii Reges metuuntque coluntque;
Huic seruit quicquid tenet orbis daemoniorum,
A quo ceu quodam centro genus omne malorum
465Emicat, ut radii solis de corpore manant.
Aspexi hunc igitur, saeuum horribilemque, superbo
Extantem solio scelerataque sceptra tenentem.
Sanguineae cristae huic surgunt et cornua septem
Erecta, et totidem ingentes referentia turres.
470Auribus atque oculis lucent et naribus ignes,
Oraque fumosas euoluunt grandia flammas.
Heu! quot habet secum comites, quantasque phalanges
Instructas telis et bombiferis tormentis
Iste tyrannus agit, tanquam perfringere coelum
475Vellet, et aetherea superos depellere ab aula!
Tunc mihi ductor ait; fuit hic pulcherrimus olim,
Supremoque Ioui charissimus; at mala mentis
Conditio, et laetis cognata superbia rebus
Attulit exitium misero. Par namque volebat
480Esse Deo, cupiens aequalem sedis honorem.
Proinde relegari meruit, iussusque Michael
Constituit certos illi inter nubila fines.
Saepe tamen priscae laudis, veterumque bonorum
Non oblitus adhuc et spe delusus inani,
485Bella mouet superis, coelumque irrumpere tentat.
Hinc fragor, hinc tonitrus metuendaque fulmina fiunt,
Horrificique ignes nigranti nube coruscant:
Terrentur pecudes, humanaque corda tremiscunt.
Sed furit incassum et vexat labor irritus illum,
490Nec potis est ultra aethereos intrare penates:
Quique prius lucis lator, dicique solebat
Lucifer, est nunc noctis amans, gaudetque vagari
Per noctem, lemures secum et fantasmata ducens;
Perque diem interdum, quoties committere quaerit
495Armatas nebulonum acies et sternere caesis
Corporibus campos vel quum crudelia nautis
Fata parat, miserasque undis operire carinas,
Aut quum grande aliud tentat scelus; ille etenim tunc
In lucem prodit, sed clam; mittitque latenter
500Ad loca certa suos famulos, qui corda malorum
Instigant hominum furiisque audacibus implent,
Et taciti inspirant mentem, non voce loquuntur.
Ast ego: "Quaeso (inquam) mi dux, iam daemonas istos
Mittamus, resque humanas tandem aspiciamus.
505Namque hac de specula facile est terramque fretumque
Cernere: non leuiter nos haec spectacla iuuabunt.
Coepimus ergo ambo mortalia contemplari.
Mirabar primum vario distincta colore
Corpora. Nam mediae gens est quae proxima Zonae
510Nigra erat, et crassis labris crispisque capillis,
Et nuda, aut simae corio male tecta capellae.
Quae vero gelidis Boreae reperitur in oris,
Vincebat candore niues et frigora longis
Vestibus ac multo vix defendebat amictu.
515Hanc illamque inter gentem quicumque morantur
Innumeri populi, nigro tinguntur et albo,
Sed magis atque minus, quanta est distantia solis.
Talia dum stulte admiror; quid friuola curas,
Quid vanos spectas humana in carne colores?
520Dux meus inquit; erit melius perpendere mores,
Atque animorum habitus varios, operumque figuras:
Ex quibus agnosces meque ostendente videbis,
Quae sit vita hominum et quantum chaos erret in illa.
Principio tibi finge manum, quae pollice coelum
525Aspiciat, passis digitis; et pollice in ipso
Pone hominum genus illorum, quibus optima mens est,
Qui res humanas spernunt, diuinaque tantum
Mirantur, quibus in primis sapientia cordi est,
Qui contemplari naturam atque aethera gaudent,
530Innocui, mites, iustumque piumque colentes,
Quos neque diuitiae capiunt neque turpia carnis
Gaudia nec tumidi splendor titillat honoris,
Coelestes homines, humano in corpore Diui,
Rari adeo; perfecta etenim sunt omnia rara.
535O utinam talem te Iuppiter esse iuberet!
Proximus huic digito est index, ubi ponere oportet
Prudentes homines; genus hoc est quippe secundum,
Estque bonum, tamen in terras decliue, regendis
Vrbibus ac populis aptum, rebusque gerendis,
540Iustitiam colit atque fidem, moresque pudicos,
Non tamen exutum est terreno prorsus amore.
Cui si quando Deus rerum permittit habenas,
Imperiique decus, tunc aurea secula fiunt,
Tunc floret virtus terrasque Astraea reuisit,
545Pax viget et vitium duris cohibetur habenis.
Post sequitur medius digitus, qui infamis habetur,
In qua sede aliud genus est tibi constituendum,
Illorum, quibus est magnae solertia mentis
Ingeniique vigor, nec non vis magna loquendi;
550Sed praui sunt, iniusti, vitiisque referti,
In terras curui, nunquam aethera suspicientes,
Astuti in primis, falsoque in pectore vulpem
Gestantes, turbamque ignaram decipientes.
Quumque odio virtutem habeant, quum numina temnant,
555Se simulant iustos tamen ac virtutis amantes,
Proque albis nigra, et pro nigris alba loquuntur.
Omnia vel lucri faciunt vel laudis amore,
Nec nisi praesentem vitam sperantue timentue.
Hi sunt qui semper prudentibus aduersantur,
560Armatique dolis, confidentesque fauori,
(Quem sibi seruitio turpi vel munere blando
Conciliare solent) sanctis conatibus obstant
Prudentum, et nubem veris rationibus obdunt;
Quae si non prosunt artes, tunc res agitur vi:
565Vtuntur ferro, flammis, atroque veneno;
Laedere si nequeunt furtim, grassantur aperte.
Ergo his militibus sese ac sua regna tuetur
Ipse malus daemon, tali se robore fulcit,
Tali praesidio terram sibi subicit omnem.
570Nam longe plures sunt et longe asperiores
Astuti quam prudentes ideoque reportant
Palmam plerumque et victa probitate triumphant.
Qui quum sceptra tenent et praesunt urbibus, aetas
Ferrea regreditur, mauortia bella resurgunt,
575Iustitiam et leges vincit furor, omnia demum
Bacchantur vitia impune et iacet obruta virtus.
Hoc hominum genere est nullum sceleratius inter
Mortales, nec coelicolis odiosius ullum est.
Proxima stultorum est sedes, quartoque locari
580In digito debet. Stultorum maxima turba est.
Quis nescit? gaudet stultis natura creandis,
Vt maluis atque urticis et vilibus herbis.
Hi sunt obtuso ingenio crassoque cerebro,
Et nihil pendunt animi bona, solaque ventris
585Et Veneris, pecudum ritu, oblectamina quaerunt.
Quos bipedes asinos ipsi mille artibus atque
Insidiis capiunt astuti, plurima eisdem
Persuadere solent iniusta et falsa, suoque
Eloquio quocumque volunt ducuntque trahuntque
590Credula quandoquidem est stultorum, ceu puerorum,
Turba, sed in vitium magis. Haeret opinio semper
Illis deterior, quibus est quoque deterior mens.
Hinc est quod stulti astutorum quam prudentum
Promtius auscultant dictis et credere malunt;
595Quippe ferunt praua astuti, et plerumque dolosa
Consilia et vitium pulchro sub cortice velant.
Sed licet in multis astuti ludificentur
Hos quos dixi asinos, tamen una superstitionis
Est facilisque via et cunctis iam cognita seclis,
600Qua astuti in primis utuntur. Namque Deorum
Addicunt sese templis ac sacra ministrant;
Tunc implent urgentque metu insulsissima corda
Stultorum, terrentque minis, nisi numina placent
Muneribus, redimantque datis sua crimina nummis,
605Quos ipsi mox accipiunt, quibus et sua saepe
Scorta sacerdotes casti mulasque saginant.
Nempe, sacerdotum qualis sit vita modusque
Fallendi stultos, quis non videt? attamen ipsis
Haec impune licent. Tanta est clementia Regum,
610Dumtaxat ludo, ventri, Venerique vacantum.
Haec quoque Dii faciles tolerant, paruique videntur
Pendere, qua sua sacra manu, quo pectore fiant,
Quo probro in terris quoue afficiantur honore.
Sed redeo ad stultos, quos quando extollit, et alto
615Collocat in solio cupiens Fortuna iocari;
O quot stultitiis tunc omnia plena videbis!
Quas memorare nimis longum foret. Improbitas tunc
Exultat, virtusque mouet contemta cachinnum.
Tum choreis lautisque epulis, variisque vacatur
620Ludis atque iocis, tum scurrarum ac meretricum
Agmina cernuntur passim, tum sola voluptas
Turpis et insipiens tota dominatur in orbe.
Qualis enim rex est, talis quoque subditus illi
Esse solet populus, studiisque tenetur eisdem.
625Non est sola tamen stultis cognata voluptas;
Ira frequens etiam quatit illos, pronus in iram
Stultorum est animus, facile excandescit et audet
Omne scelus, quoties concepta bile tumescit.
Tunc ferri sceleratus amor rixaeque cruentae
630Surgunt, et gelidae dant plurima corpora morti.
Ergo ferum genus hoc hominum est, valdeque cauendum.
Vltimus est digitus minimus, quo saepius aures
Scalpuntur, dicique ideo solet auricularis;
Hic locus est insanorum, qui mente videntur
635Exuti, quibus est usus rationis ademtus;
Quorum si nunquam cesset furor, expedit illos
Oppetere et tantum moriendo relinquere morbum.
Ergo hominum duo sunt genera et non plura bonorum.
Caetera (nam mala sunt) vitato sedulus; aut, si
640Non vitare potes, saltem irritare caueto;
Nam furit atque ferit saeuissima bellua vulgus.
Postquam sic fata est proles Areteia, numquid
A vitiis (inquam) possunt ad honesta vocari
Officia astuti et stulti? an via nulla medendi est
645Criminibus? vel si qua via est, edissere quae sit.
Tali autem mihi tunc respondit voce Timalphes;
Natura, ut multos humano in corpore morbos
Ingenuit, sic multa animo mala contulit aegro,
Atque suos parti utrique est largita labores.
650Aspice quanto hominum genus amplectatur amore,
Opportuna tamen medicamina multa creauit;
Quod nisi fecisset, nimis iracunda fuisset.
Ergo eadem nocuit, quae profuit, utque nocendo
Ingeniosa fuit, fuit ingeniosa medendo:
655Vt dubites materne an sit dicenda nouerca.
Sed nunc mittamus morbos et pharmaca quae sunt
Corporis; ista patent iam multis edita libris.
Deque animo (ut melius quae me paulo ante rogasti
Percipias), quantum res postulat ipsa, loquamur.
660Principio, ut iussu naturae rustica tellus,
Vrticas tribulosque et vilia gramina gignit,
Ni cultura frequens adsit, multoque labore
Ingratas rastris ac vomere dissipet herbas;
Nec satis hoc; opus est etiam bona semina ibidem
665Spargere et assidua sparsis insistere cura;
Sic animus, dum corporeo stat carcere vinctus,
Horrescit densis vitiorum sentibus, et fit
Pene ferus, nisi prudenti cultore iuuetur,
Qui vitia expungat, virtutesque inserat apte.
670Sed quae sit cultura animi, fortasse requiris.
Est sophia, est inquam sophia: hanc intellige, mores
Quae docet atque probos homines facit, et viuendi
Recte monstrat iter mortalibus, ut pietatem
Iustitiamque colant suadens et crimina vitent.
675Sola haec nimirum sophia et sapientia vera est,
Non ea, cui passim medici vafrique cuculli
Temporibus nostris incumbunt nocte dieque,
Quaerentes rerum abstrusas euoluere causas,
Naturaeque intus latitantis pandere claustra,
680Materiam primam vacuumque ac mille Chimaeras
Inflatis buccis ructantes, ut videantur
Docti et rugosas distendant aere crumenas.
O bellam sophiam, cuius studiosa iuuentus
Aut inhiat lucro, aut sterili ambitione tumescit,
685Sed nil candidior, sed nil moratior exit!
Non haec est cultrix animi et sapientia dici
Iure nequit, potiusque vocanda scientia, si non
Ambiguos veri calles decepta relinquit.
Ergo hanc qui didicit, scit, non sapit atque scientis
690Nomen habere potest forsan, sed non sapientis.
Haec duo sunt etenim spatiis disiuncta reductis,
Suntque operum diuersorum. Sapientia fructum
Producit vitae, fert ipsa scientia florem.
Prodest illa, sed haec ornat; considerat illa
695Quae sunt intra hominem, haec circa exteriora vagatur;
Illa pium ac iustum, haec doctum facit atque disertum.
Proinde animi cultrix sola est sapientia, mores
Quae docet, ut dixi. Haec etenim vitia omnia vellit,
Virtutesque serit, quas coelesti irrigat imbri.
700O humani generis lux, o via vera salutis,
Praesidium, portus, solamen, regula vitae!
O pax et medicina animi, o venerabile asylum,
Suauior ac potior, sapientia, nectare! quis te,
Quis te nunc amat aut sequitur? tibi quis locus aut quis
705Est honor in terris? quondam regnare solebas
In templis, in porticibusque et gymnasiis et
Conciliis, Regumque aulis; nunc cognita nulli es;
Sed pro te regnant nugae, et mera somnia vatum.
Quid nunc in ludis pueri, imprudensque iuuentus
710Discit? fabellas turpes vel prorsus inanes.
Ecce sedens alte praeceptor, codice aperto
Excreat, et postquam circumspectauit hiantes,
Arrectasque aures tironum, voce sonanti
Aut tragicas laruas aut comica scorta referre
715Incipit, aut veterum insanos effutit amores,
Aut quod monstrosum et saeuum et plorabile narrat.
O caput helleboro dignum! sic pectora pura
Imbuis? et rerum ignaros hac fruge saginas?
Hoc sale conditur tenera ac petulantior aetas?
720Non pudet his nugis absumere turpiter aeuum?
Hinc tot ubique vides prauos, tot ubique scelestos:
Hinc et tanta seges vitiorum crescit ubique,
Quando nulla animis cultura adhibetur honesta.
O corruptores! non cultores puerorum!
725Discite vos prius, inde aliis ostendite rectam
Viuendi formam et sanctos inducite mores,
Ne pecudum ritu vitam ducatis inertem.
Tu vero, Stellate, audi: te namque docebo,
Et paucis, qua animus tibi sit ratione colendus.
730In primis unum esse Deum meditare frequenter,
Immensum, aeternum, summum, optimum et omnipotentem,
Qui coelum et toto fulgentia sidera coelo
Caeteraque aut oculis apta aut non apta videri,
Ex nihilo, nutu solo, sine tempore fecit,
735Factaque perpetuo studio seruatque regitque.
Hunc venerare, time, cole, lauda et saepe precare
Nocte dieque, oritur quum sol, quumque occidit et quum
Aequali spatio meta disiunctus utraque est.
Nam prima est virtus, prima est sapientia, Regem
740Coelicolum patremque hominum cognoscere, amare,
Sinceroque animo laudare, timere, precari.
Hoc sine virtutes alias nihil esse putato;
Hoc vero solum pene est satis. Ergo teneto
Corde ac mente Deum saepe, et saepe ore vocato;
745Hac pietate potest tibi nil contingere maius.
Haec ad virtutes alias est ianua, quippe
Diuino nequeunt prorsus sine numine haberi
Virtutes aliae et nequeunt vitia ipsa caueri.
Praeterea ciues coeli angelicasque cohortes,
750Et summi Regis famulos sanctosque ministros
Diuinae maiestatis iussa efficientes,
Adstantesque illi feliciter omne per aeuum
Aetheris in campis puri semperque sereni,
Saepe piis precibus supplexque orare memento,
755Vt tibi praesto adsint et saeua pericula pellant,
Dignenturque Deo te commendare. Profecto
Possunt atque solent multum prodesse roganti
Angelicae mentes humanaque vota secundant.
Nec sis tu e numero illorum (caue quaeso) putant qui
760Nil melius naturam homine ac nil dignius usquam
Finxisse. Insani: quum tot terraque marique
Viuere conspiciant animalia, in aethere credunt
Stellarumque globis nullos habitare colonos,
Et deserta poli censent spatia ampla beati.
765O curuas animas, o pectora plena tenebris!
Percipere humani sensus non omnia possunt;
Plurima sunt quae oculos fallunt, sed mente videntur,
Vnde acies mentis potius ratioque sequenda est,
Quae docet esse Deos, coelumque habitarier. Ergo
770Aut stellae Dii sunt aut lucida templa Deorum.
His fundamentis iactis, amplectere deinde
Iustitiam, et per te nulli unquam iniuria fiat,
Sed verbis aliisue modis fuge laedere quemquam;
Quodque tibi nolles aliis fecisse caueto,
775Quodque tibi velles, aliis praestare studeto.
Haec est naturae lex optima; quam nisi ad unguem
Seruabis, non ipse Deo (mihi crede) placebis,
Postque obitum infelix non aurea sidera adibis
Alterius famam vel honorem tangere, vel rem
780Inuidia aut ira aut suadente cupidine noli;
Immo iuua, quos esse bonos intelligis, omni
Sedulitate; malisque interdum gratificare
Quo tibi vel nunquam noceant, vel parcius obsint.
Nec te a iustitia retrahant mala munera amorue
785Aut odium: namque haec tria sunt quae lumina mentis
Praestringunt, rectoque homines a limite trudunt.
Sed memor esto Dei semper mortisque futurae.
Post haec illecebras omnes fuge corporis atque
Frena voluptati durissima pone. Voluptas
790Improba perniciem ingentem mortalibus affert;
Nil magis aduersum est virtuti: tendere sursum
Nititur assidue cognata ad sidera virtus;
Contra inimica polo semper petit ima voluptas,
Et pecudum in morem despectat cernua terram,
795Suffocans animi vires et corporis: unde
Ignauos facit et morbos inducit amaros.
Haec illa est Circe, haec Syren, hic hamus iniqui
Daemonis; hoc laqueo innumeros capit et prohibet, ne
Post mortem patrii redeant ad limina coeli,
800Callidus, et secum tenebris includit auernis.
Has ergo insidias, hoc blandum et dulce venenum
Hostis tartarei, quantum potes, aufuge cautus;
Ne te poeniteat frustra, quum serior aetas
Sentiet ingenium, famam, rem, membra perisse
805Exiguo mellis gustu et dulcedine inani.
Tunc etenim, ut multi, dices, o tempora pulchra
Quam male vos noui! quo fugistis? miserum me!
Si mihi nunc reddat pueriles Iuppiter annos,
Et liceat Samios iterum contingere ramos,
810Pergam illuc dextro quo tendit littera cornu,
Sit licet angustus limes perque ardua surgat.
Est melius virtute nihil, quae permanet omni
Tempore, quae laudem tribuit, largitur honorem,
Censum auget, vitam seruat, post funera durat.
815At me infelicem decepit blanda voluptas,
Quae iam pridem abiit meque inter damna reliquit.
Namque ego, dum iuuenis meretricia lustra frequento,
Dum ventri et somno, et ludo sum deditus amens,
Discere nil volui, studium librosque perosus,
820Contempsique bonas artes; nunc (heu) video me
Indoctum, infamem, sine nummis, corpore fracto,
Mente hebeti, sensu obtuso: vixi hactenus, ut qui
Dum stertit vigilare tamen se credit et errat.
Talia ab ignauis iactari verba frequenter
825Consuerunt, ubi iam morti vicina senectus
Expendit sero male ductam examine vitam.
Maxima pars pecore amisso praesepia claudit,
Tumque sapit quum calua retro fortuna recessit,
Et medicum quaerit, quum spes est nulla salutis.
830O miseri, dum tempus adest, agnoscite tempus;
Nam fugit hora leuis nec scit fugitiua reuerti.
Nil lacrimae et gemitus defuncto corpore prosunt.
Vtilis est medicina suo quae tempore venit.
Quare tunc opus est, quom florere incipit aetas,
835Virtutem amplecti; tunc rectum carpere oportet
Viuendi callem, et studiis incumbere honestis;
Tunc est utendum ratione, animusque regendus
Consilio, dum mollis adhuc, ne forte malarum
Melle voluptatum captus petat auia praeceps.
840Qui sapit, hic sapiat cito; nam sapientia sera
Proxima stultitiae est, fertque importuna dolorem,
Deplorans frustra graue et irreparabile damnum.
Est tibi praeterea sitis improba diuitiarum
Omnino, et scelerata auri vitanda cupido;
845Namque ubi auaritia est, habitant ferme omnia ibidem
Flagitia, impietas, periuria, furta, rapinae,
Fraudes atque doli, insidiaeque et proditiones,
Iurgia et infandae caedes. Quid singula narrem?
Denique sordidius nil est, nil peius auaro,
850Qui totus terrae immersus, ceu talpa, cupit nil,
Nil amat agnoscitue aliud quam munera terrae,
Propter quae solet omne scelus patrare, Deumque
Nullum alium, praeter nummum, vesanus adorat.
Nec videt infelix, quam sit fragilisque breuisque
855Vita hominum, et quam mors contracto semper ab arcu
Excutiat gelidas humana in corda sagittas,
Nec iuueni parcat, nec docto, nec locupleti,
Sed quodcumque caput nullo discrimine pulset.
Saepe etiam propius tunc sit, quum longius esse
860Creditur, et subitos ferat improuisa tumultus.
At tu diuitias terrenas, et bona caecae
Subiecta imperio sortis, nec pendere magni,
Nec multum curare velis: nam propria cuiquam
Non ea sunt, quae pro arbitrio largitur et aufert
865Instabilis Fortuna suo; vel morte recedunt,
Diuersos dominos permutatura vicissim.
Sunt alia inquirenda tibi bona, sunt potiores
Diuitiae cupiendae, omni quae tempore durant,
In quas nec morti nec sorti est ulla potestas.
870Has cumulare tibi studeas noctesque diesque;
Nam vere tunc diues eris vereque beatus.
Caetera, quae vulgus demens miratur et optat,
Si tibi sint, nummi, fundus, domus et pecus, illis
Vtere, (quis prohibet?) iuste tamen atque modeste;
875Quumque potes, miserere inopum et ne despice egenos.
Hoc pacto acquires laudem aeternamque salutem,
Et pro terrenis coelestia munera habebis.
Non homo, sed lupus est, quem non clementia tangit,
Qui non alterius miseranda sorte mouetur,
880Qui negat auxilium socio praestare roganti.
At, si pauper eris, patienter sustine et aequo
Pectore pauperiem tolera. Magis ille sinistris
Casibus afficitur, plus curarum atque laborum
Perpetitur, qui plura tenet, cui plura dedit sors,
885Deprimiturque adeo rerum grauitate suarum,
Vt contemplari nunquam coelestia possit.
Esse leuem et vacuum terrenae faecis oportet
Illum, qui aethereas animo vult tendere ad arces.
Nam quo quisque magis terram petit, hoc magis alto
890Abstrahitur coelo, superaque a luce recedit.
Atque ubi quisque suos thesauros possidet, illic
Assidue cor habet, semper conuoluitur illic.
Est igitur multis paupertas utilis, illos
Exonerans, ut ad astra volent leuioribus alis.
895Sed tibi non minus est vitanda superbia, mater
Rixae odiique, urbes studia in contraria scindens,
Excidiumque ferens multis. Hac peste laborans
Olim Roma ruit, ciuili oppressa furore.
Hoc fuge tartareum monstrum, si quaeris amicus
900Esse Dei, et tandem coelo post fata potiri.
Nemo superbus amat superos, nec amatur ab illis.
Vult humiles Deus ac mites, habitatque libenter
Mansuetos animos procul ambitione remotos;
Inflatos vero ac ventosos deprimit idem,
905Nec patitur secum puro consistere Olympo.
Ergo, utres tumidi, quid vestra superbia vobis?
Quid tituli illustres, praeclaraque nomina prosunt,
Quae cito mors rapit, et lethaeas mergit in undas?
Laudari a vulgo cupitis, vulgoque placere;
910Dicite, iudicii quid habet plebecula veri?
Vos putat esse Deos; quid tum? quum sitis aselli,
Humana exterius tantum apparente figura,
Fallitis ignaros homines, non fallitis ipsos
Coelicolas; immo his risum stomachumque mouetis;
915Nam vestros mores, occultaque crimina norunt.
Sed vos, o caeci, Diuos nihil esse putatis,
Nec superesse animas, extincto corpore, vestras
Creditis atque ideo praesentis commoda vitae
Optatis tantum, deridetisque futuram.
920Quam multae pecudes humano in corpore viuunt!
Hinc vestri erroris causa est vestraeque ruinae,
Quod nil crassa acie nisi corpora crassa videtis,
Nec veras res, sed rerum cognoscitis umbras.
Maxima pars fumo gaudet, fumoque repletur.
925Stulti, quid fumo est leuius? quid inanius? aut quid
Ridiculum magis esse potest quam quaerere honorem
Immeritum, et causas veri contemnere honoris?
Aspicimus prauos, indoctos, mentis egentes
Sublimi in solio positos, dominarier illis
930Qui se sunt longe meliores et quibus ipsi
Deberent seruire magis. Nempe improba ludit
Rebus in humanis Fortuna, et lege sine ulla
Omnia confundit, plerumque ad sidera tollens
Ignauos seruos, pistrino et carcere dignos.
935At si sana foret, solis sapientibus orbem,
Vt decet, ut par est, committeret ipsa regendum.
Cuncta etenim recte fierent legesque vigerent,
Sacraque tractarent puri innocuique ministri,
Et Dii se sinerent mortali luce videri.
940Sed personatis gaudet temeraria mimis.
Fert tamen ista Deus summus, qui talia posset
Corrigere: et cur nos etiam non ista feramus?
Quid prodest verum firma ratione tueri
Et nil proficere atque odium sibi quaerere frustra?
945Spernitur ac damnum patitur sapientia, cui non
Respondent vires, quam nulla potentia fulcit.
Vnde tacere quidem praestat; tu despice laudes
Insulsas vulgi et fortunae munera caecae,
Atque Deo studeas omni virtute placere.
950Post cineres est verus honos, est gloria vera,
Quae datur astrifero in coelo iustisque piisque.
Tunc mites humilesque suo laetantur honore.
Ast Stygia maesti lacrimant in valle superbi.
Postremo compesce iram; parit ira furorem,
955Turpia verba furor, verbis ex turpibus exit
Rixa, ex hac oritur vulnus, de vulnere letum.
Ira adeo mentem confundit, ut, ebria bile
Feruenti, nequeat dignoscere quid sit agendum,
Iudiciique expers plerumque per auia tendat.
960Mox dolor atque pudor facta inconsulta sequuntur.
Ergo caue hanc, animumque rege, et te vince, ferendo
Fortiter; egregia est etenim Patientia virtus;
Qua quicumque caret, careat probitate necesse est,
Sitque ferus, semper rixas et iurgia semper
965Exercens: propria est nimirum rixa ferarum,
Pax vero tranquilla decet mortalia corda.
Vir bonus et sapiens quaerit super omnia pacem,
Vultque minora pati, metuensque grauiora, cauetque
Ne paruo ex igni scelerata incendia surgant.
970Qui nil ferre potest, hominum commercia vitet,
Et solus degat siluis aut montibus altis.
Qui vero humanos coetus urbesque frequentat,
Discat multa pati, frenisque coerceat iram,
Dissimulans conceptam arcano in pectore bilem;
975Nec facile atque leui de causa, abrumpere pacis
Vincla velit, quantumque potest ignoscat amicis,
Vt possit quam aliis veniam dedit ipse mereri.
Pauca haec de cultura animi dicenda putaui,
Sufficiuntque satis. Potuissem his addere plura.
980Sed cui sunt haec pauca, illi non caetera deerunt;
Aduenientque ultro quaecumque videntur omissa;
Nam comprenduntur tacite et clauduntur in istis.
Attamen interea sapientum incumbere libris
Est operae pretium et rerum perquirere causas,
985Denique doctrinis variis componere mentem;
Quippe animus sine doctrina est ignauus hebesque.
Hoc igitur pacto (ut dictum est) florescere possunt
Virtute ac meritis stulti astutique, colentes
Sese animumque suum, et coelesti sede potiri.
990Talia dum memorat ductor meus, ecce Deorum
Nuntius, Atlantisque nepos, Ioue missus ab ipso,
Astitit atque iubet supera ad conuexa Timalphen
Ire citum. Namque aiebat dudum esse vocatos
Coelicolas omnes Iouis ad tecta aurea summi,
995Velleque de rebus grauibus nonnulla referre
Momum, utrum quosdam monachos in colle manentes
Extra urbem, cuius prope moenia labitur atque
Intrat in Adriacas piscosus Ariminus undas,
Diuitiis deceat priuari et partibus illis,
1000Quas auferre solet cristatis villica gallis,
Quum sint lasciui nimium, nimiumque superbi,
Et spernant omnes et turpia multa licenter
Committant, senis exemplo, qui praesidet illis.
Proh pudor, hos tolerare potest Ecclesia porcos
1005Dumtaxat ventri, veneri, somnoque vacantes?
Quo audito confestim abiens Areteius heros
Mercurio me commendat, qui ad tartara iturus,
Plutoni secreta patris mandata ferebat.
Hic comprensum arcte tenuit me, et nubila vexit
1010Per media in terras, quo Thuscus tempore Clemens
Intra Felsineos habitans cum Caesare muros
Florentinam urbem longa obsidione premebat.
Ergo Atlantiades, quatiens talaribus auras,
Peruenit tandem sancti ad praerupta Marini
1015Saxa et stelliferum ferientes aethera rupes.
Inde, breui lapsu, posuit me in pinguibus agris
Verruculi, mox infernas properauit ad oras.