Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Horridus interea, dum pectora pulsa tumultu,
Dum stridente vado refluo plangore sonarent
Equora convexe super avia vallis, aruspex
Ecce, tenens gressum summi de vertice montis,
5Plana petit; ventura volens prenoscere belli,
Impia sacra deis parat, heu, crudelis Averni.
Ergo, ubi nocturnis venit super arva favillis
Lucida funereis, taxo velante capillos,
Augur, et aspexit miserandum cede cadaver,
10Incipit: "E multis poscunt, miserabilis umbra,
Te quoque sacra deum, seu sis Romanus et hospes
Seu corpus gentile. Michi iam Fata resolves
Et rerum secreta canes; quo pondera vergant,
Pondera bellorum referes; post ipse profecto
15Vadere pallentem non te indignabor Avernum;
Elisios monstrabo lacus sedesque virentes.
Carmine non ullo magico revocatus ad auras
Deflebis vidisse diem celumque Tonantis".
Dixit, et insertum nervis per saxa cadaver,
20- heu scelus! - asportat vallis, qua maxima cautes
Eminet, umbrifere, Clario non visa comanti.
O miser, et forsan coniunx ululatibus errans
Et soror et mater volvunt informia queque
Corpora, dum flagrant inter te fata iacentum
25Noscere et intendant tabentia membra medullis
Condere marmoreo, suprema piacula, busto.
Tum fera viperios iactans per colla sacerdos
Terrificus crines et concava lumina torquens
Versus humum Stigiam, sic incipit ore profano
30Incantare deos Herebi: "Quecunque manetis
Ultra animas sontes et tabida regna baratri,
Eumenides, Acharonte sate Noctuque tacenti,
Hanc umbram, ceco nuper que venit Averno,
Hanc umbram mandate michi, stimulate morantem
35Suppliciis, aperite nefas. Vos atque, sorores
Fatales, audite sonos et murmura nostrum.
Nunc iubeo: oranti michi reddite, reddite paulum
Huius fata viri; veniant in pectora sensus,
Et veris imbuta modis. Tu, furva proterve
40Hostia qui servas, custos inamabilis, audi,
Cerbere, clamantem. Ni protinus ista precanti
Annuitis - vittas capitisque insignia nostri
Adiuro - scelerabo Chaos, Solemque comantem
In mediam monstrabo Leten, et Tartara puro
45Lumine terrebo; tuque, o Proserpina, mundi
Tabentis regina potens, complexa maritum
Cui Manes servire fuit, tua furta profecto
In patulum vulgabo diem, matrique Sicane
Elisio raptu quo sis sponsata tiranno
50Ipse feram, ni nostra geras mandata sub umbris.
Tu quoque, liventis regni moderator operti
Atque, tui fratrum sevissime, Pluto, duorum,
Exaudis, an triste nefas faciemque tremendi
Numinis eliciam, quacunque in sede nefanda
55Sistat, et invisos lustrabo lampade Manes?
An sileam? Seve monstrabo Gorgonis ora?"
Talibus exterrens animas regemque baratri,
Arbiter infandus pavefecit regna silentum,
Concutiens immite caput torvumque colubrum.
60Ergo indignantem, quam nondum gurgite adusto
Navita squalenti portaverat impius alno,
Precipitant umbram Manes, ut, claustra relicti
Corporis assumens rursus, revehatur ad auras.
Tristis at anguiferos volvens per inane capillos
65Effera Thesiphone, pavitans ne forte profundum
Et specus atra vadis conturbet flumina tantis
Trenera, carminibus vates horrendus opacis:
"Perge" ait "ad superos, umbra o scelerata. Quid heres?
Perge" ait, et stimulans pavidam serpente morantem
70Verberat erecto; quatit omnem terror euntem
Per loca suppliciis sontum repleta profanis.
Illicet in tenebras vadens miserabilis umbra
Purpureum visura diem, indignante meatu
Astra petit; postquam que lucida sidera vidit,
75Horruit et, retro volvens vestigia, vultum
Nubit, et infelix pallentis regna baratri
Atra subire parat, sevum conquesta dolorem.
Sed ferus Inferno consistens ianitor arcet
Limine: "Vade polum iam spectatura relictum;
80Vade" triformis ait "iam iam remeabis Averno,
Pessima," et infando latratum misit ab ore.
Tum procul aspiciens nimis, heu, deforme cadaver
In gelida tellure situm, conterrita iussu
Cogitur, illacrimans, antiqui corporis usum
85Sumere. Sanguineo transfossum vulnere totum
Extat, et attonitum casus sibi fata futuri
Noscere et innumeras tum posse resolvere linguas.
Talis Apollineis virgo compulsa cavernis
Ivit ut ad Phebi tripodas et ceca viarum
90Atria, fatidico divi complena pavore,
Horruit annosi mundi sibi fata licere
Pandere, cum repsit sua per precordia numen,
Qualis apud vatem corpus lacrimabile, postquam
Extitit erectum, sed huc stagnante cruore
95Miratur portenta deum cognoscere sacra.
"Quid nunc augurio misera me sorte peremptum,"
Inde ait, "o rerum scrutator maxime mundi,
Nuper ab Elisia revocas, heu, sede? Nefasta
Ars tua tanta potest? Iterum quid carmine sevo
100Excutis hanc animam? Satis an non clade cruenta
Occubuisse fuit? Tristis discrimina Martis
Non penitus stravere virum? Sed morte secunda,
Heu miser, extinguar; moriemur, luce relicta,
Quam rursus vidisse piget. Proh nempe dolore
105Sors nimio ploranda michi! Da, deprecor, ingens
Augur, ut in tenui claudam mea membra sepulcro.
Taliter orantem sic post mulcebat aruspex:
"O tu, que Stigio nuper revocaris Averno,
Flebilis umbra viri, querenti fata futuri
110Temporis, es nobis Orco donata volenti
Auspiciis non, ipse voco, per numina testor
Confusumque Chaos, trenera te sede nefasti
Carceris ut referes extet quis terminus armis.
Crede equidem: sevis nunquam terrebere sacris;
115Non ulli ventura canes, at, leta suberrans,
Ibis ad eterno redimitos gramine campos,
Ibis, et apricis gaudens spaciaberis arvis.
Pande, quid ora moves? Passim satiare parato
Fumifico stridente rogo; miseranda, quid horres?"
120Illa quidem lacrimans tremulo sic incipit ore:
"Si misere sortes Herebo, prelate sacerdos,
Pandere solicitant, longa haud primordia belli
Sunt dicenda tibi; sed, que mihi spirat Avernus,
Accipe. Iam scelera et video, succumbere magnam
125Marathon et sevo matres circundare planctu
Menia. Ve memini! Generosa propago cruentis
Regia vulneribus, cupiet dum rumpere in hostes,
Occidet, et toto stabit victoria mundo
Gentibus Ausonie; iam Roma superba triumphat".
130Dixit, at inde, solo torquens cava lumina circum,
Corruit infelix, Stigias et rursus ad umbras
Evolat et, vadens, fumantia sacra relinquens,
Impia Tartarei properavit ad ima profundi.
Tristis ab infandis remeabat barbarus aris
135Augur, et aspersos concreto sanguine campos
Deserit et silvam tabo cautesque rigentes,
Et patrie volvebat iter; sed multa queretur
De Superis sibi sorte data, casumque labantis
Marathos immemorans docta sub mente gemebat.
140Nec minus, ut Phebe tenui pallescere cornu
Cepit et Eoos referens Aurora iugales
Splenduit et rutilum Solem ducebat ad ortum,
Turba pares movere gradus, plorata suorum
Deseruere virum semusta cadavera campo.
145At dux Ausonie, per prospera Fata triumphans,
Impiger, ut terras lustrari lumine vidit,
Collibus e gelidis tollens sua castra, repente
Impulit in planum pronus certamine muros
Impetere aerios urbis; tamen ante benignus
150Legatos de more iubet se credere ad hostes,
Qui sermone petant doceantque ingentia Rome
Agmina barbareos bellis versare Penates,
Ni ferat imperium Romanaque signa capessat
Gens quoque perpetuis semper subiecta pruinis.
155Ergo iter arripiens, Quintus de gente Metelli
Inclitus eloquio, Scithicam tendebat ad urbem
Que tum femineis ululatibus acta sonoris
Funera luctisono flebat plangore iacentum.
Hic ubi conspicuis hominum stipata coronis
160Menia prospexit, ramum candentis olive
Pretulit, ostentans pacis legata venire.
Tandem funerei potitur munimine valli:
Undique liventi migrantem lumine matres
Sacrantur spectantque virum; coniunxque sororque
165Obiciunt fera fata deis, et multa dolore
Multa gemunt. Postquam vir constitit ante tribunal,
Faucibus hec audax exorsa repente resolvit:
"Huc ego, maiestas patrum veneranda per evum,
Si michi vera licent, venio legatus; et ille
170Dux iubet orantem vestris me credere muris.
Vi memori priscum, repetens antiqua, senatus,
Mente notes fedus Latiis annalibus actum.
Invenies nunquam Romane insignia gentis
In vestros penetrasse sinus nec bella tumultu
175Instaurasse fero, sed vos maculasse benigne
Federa pacis" ait "Latioque undasse cruore
Gramina cum campis, auxistis et equoris undas.
En modo - tendentes super hec confinia regni,
Vidistis; cur ista fero? - furiosa iuventus
180Invasit nos Marte truci pugnamque latentem
Intulit, et crocei respersit sanguinis herbam.
Usque adeo pietas mundo rectumque bonumque
Cessit, et humanis nulla est reverentia divum,
Ut, velut amentes, populi per cunta malorum
185Letentur fecisse nefas, regnator in astris?
Nec nos Ausonii seva feritate venimus
Ad Parthum vastare solum terrentibus armis,
Aut cupimus blandam mundo temerare quietem.
Non ita crudeles duxit Fortuna Quirites
190Impietate satos, sed qui tranquilla videre
Ocia per terras possint gaudere, subactis
Cedibus infandis, sociam deducere vitam
Omnibus exoptent, Superos venerentur ad aras.
At vos ambiguis bellorum casibus, almi,
195Consulite, o patres. Noster fortissimus auctor
Scire volet si vestra fides, si sancta voluntas
Ulla sit Italie cecos et pace furores
Tollere, vel vultis rursus concurrere ferro.
Heu sors! Vidistis quam largo sanguine cunti
200Ecce natant campi, qualis sit finis ab armis?
Nec tamen est Latius tanti discriminis auctor
Miles, sed vobis debetur pena profecto.
Quare age magnanimo regi responsa, verendi,
Pandite iam, patres; date perfida bella moveri.
205Nec plus Gradivus querna furiosus in hasta
Gaudeat alterno terras fedare cruore,
Sed simul unanimes commercia sumere vite
O iuvet! Alma quies, nullo tentante tumultum,
Regnet apud gentem. Quid, si Fortuna per orbem
210Imperiosa quidem Romanum tollere ad astra
Apparat imperium, debet vitare nefastus
Rex Pacorus? Non ista deis est cura profecto".
Talibus orantem circum vaga lumina volvunt
Obstupidi astantes, et talis copia lingue
215Abstrinxit terrore animos. Sic Iupiter ingens
Cum, sua terribiles immani mole Gigantes
Bella parare deis referens, conterruit omnes
Celicolas, dum forte ferus Gradivus ab oris
Traiciis remeans cetu comitante cruento,
220Affuit exundans tabo Superosque paventes
Adventu firmavit atrox, ut nobilis heros
Corripuit sermone viros per tanta disertus.
Nec tulit hic audax ultra responsa morari
Epanus; imo furens sic alta silentia turbat
225Atque ait indignans: "Quid et, o preclare senatus,
Sternimur unius verbis? Pacemne petemus
Degeneres, cum rura natent et flumina nostro
Sanguine plena fluant? Et nusquam tela vigorque
Martius? Est animus nusquam? Modo, turba, ruamus,
230O modo turba virum! Iuvines, quoscunque parentum
Tristis imago movet pratis obtrunca nefandis,
Arma tenete, precor; moveat vos umbra iacentum,
Heu, fratrum miseranda nimis! Tuque, impie, vade,
Vade," ait, "Ausonioque tuo refer ista tiranno,
235Quem nisi pacifice ramus defendat olive,
Arsacide testor numen sublime decusque,
Proiiciere lacer volucrum nova pabula turbe".
His ferus ardebat, donec maturus Enispon,
Corripiens iuvenem, sacra cum voce tumultum
240Sedat et inde refert Latio sic pauca retractans:
"Maxime, qui nostras nuper compulsus ad oras,
Miles, et o liceat pro re quoque pauca fateri!
Federa que quondam Latio temeravimus orbi?
Heu, quid tanta ducis iactas mandata superbi?
245Hisne parat terrere viros? Non sufficit, heu sors,
Imperio Italie mundus populoque Latino,
Qua venit en Pean generosus et occidit undis,
Quaque ruit pelago furiosi turbinis Hauster!
Sed iam precipiti motu confundere terras
250Apparat Italie gens effera, nostra ruinis
Nunc quatit arma ferox, que, postquam bella nefastis
Partibus Emathie commisit et arva cruorem
Emanare dedit totumque rigescere pontum,
Convertis, scelerata manus, in regna nivosi
255Frigoribus subiecta poli; totumque pererrans
Humanum truncare genus flagrantibus armis
Ardet, et a seva nunquam revocabitur ira.
Tu tamen i, sospes, referas hec, ista ducique:
Nos non degeneres sic ducunt fata deorum
260Ut fusus campis moveat cruor iste pavere
Hunc populum, veniens agmen ferale sub Arthon.
Sed quo nostra fides maneat servata petenti
Arsacide, ferimus quicquid Fortuna iubebit".
Dixerat ille; gradum retrahens, ad castra propinqua
265Appulit orator. Gentis responsa recursans,
Sic ait - aspectans vulgus stetit auribus omne -:
"Gloria Romani, princeps o, nominis ingens,
Quid nisi bella dari doceam? Cupitisne maligne
Gentis habere palam dictum? Per numina testor,
270Nunquam ego iam valeo narrare infanda scelesti
Orsa quidem populi; credas an cede subactum
Ausonios horrere viros, rursusque venire
Ad sevum certamen," ait "fatumque lacertis
Instaurare suum? Quantum vesana minantur,
275Heu quantum vesana parant! Pacemque timentes,
Arsacidam Pacorum funesti fulminis instar
Ostentant tolluntque deum. Vadamus ad arma,
Surge age, da bellum! Periuram vertere gentem
Haud cuntemur," ait, "sinimus neu tanta pudori
280Affore Romano." Dudum fortissimus heros
Omnia iam repetens, circum resonante tumultu,
Martis amore calens totus stetit asper, et acri
Mente subest bellum, postquam spernata per hostes
Imperia advertit tanta cum cede superbos.
285Inde ait: "O comites, nunc nunc Fortuna sequenda
Est nobis per cunta quidem certamina. Nonne
Cernitis, o socii? Gentem dedit ipsa rebellem;
Ostentet quantum cupiat prestare favorem,
Roma, tibi. Properate viri, sperate secundis
290Auspiciis conferre manus, Superosque benignos
Credite per campos dare tela furentibus; et Mars
Ianque suos gaudet per summa movere nepotes
Prelia bellantes. Animos relevate feroces,
O iuvenes Itali, sortem spectate faventem".
295Dixit, et armorum cuntis infudit amorem.
Haud aliter tubicen, postquam cantator adunco
Ere dedit signum belli miserabile turmis,
Accendit clangore viros, et bellica sevo
Agmina corripuit penitus stridere tumultu,
300Fervere cornipedes, et tum per prata iubatos
Impulit et septi laxare repagula castri,
Quam ducis hortatu miles Latialis apertis
Plausibus exultans suscepit pectore pugnam.
Augur ut extremum, Fato volvente ruinam,
305Vidit adesse diem, sevis casura sub armis
Menia quo patrie nutarent, mestus adivit
Patrum consilium. Nulla stringente capillos
Arbore laurifera, tantum sed squalidus, ista
Protulit in medium turba vallante senatus:
310"Non ego pro vestris solum modo casibus adsum,
Non ego, nec cogit nostrum longinqua senectus,
At comune nefas urget me pandere quantum,
Heu quantum, iam Fata parant. Me sanctus Apollo
Si movet, haud sileam, mea vos nec dicta per auras
315Vana tenete, precor. Summi si sidera celi
Sunt vati manifesta michi nec fallat euntem
Me super alta poli regio spectata Tonantis
Alitis augurio, si me non Tartara vatem
Decipiunt et Stix atra soli tabentis operta,
320Omnia Gradivus confundet federa rerum
Et mundum turbabit atrox, sed plurima Parthis
Plurima, proh, miseris sevissimus ipse minatur.
Quas clades modo nempe canam camposque madentes
Et colles et prata simul stagnante cruore!
325Que referam? Video rapidum iam tristis Orontem
Sanguine spumiferum ripas undare gelato;
Nec finem sperare licet nisi cede peracta.
Non celi motu tantum fera Fata notavi,
Credite, sed sacris, et adhuc crudelis oberrat
330Ista lues; vidi, iugulum cum pronus aruspex
Luctanti accingor miserum prefigere tauro.
Nanque nefas imis sparsit natura profecto
Visceribus, qua parte iecur se terminat infra.
Nulla suis mansere locis, at lurida pestis
335Omnia corrupit, venis marcentibus, exta.
Expavi vidisse minas tantamque parasse
Seviciam Superos; et te, Fortuna, querebar.
Vos igitur, mundus tanta si mole malorum
Conquatietur," ait, "dubiis in casibus ingens
340Sumite consilium; virtus preclara sub omni
Providet eventu; moneo, pacate verendis
Numina nunc sacris, niteant altaribus ignes,
Thuraque vimineis mites portate canistris.
Post, michi siqua fides est et si noster Apollo
345Vera canit vati Thebano conditus antro,
Iam doceo, bellum nullum crudele potenti
Ducite cum Latio. Nosco quid numina, nosco,
Hac in parte velint, isto quid nempe tumultu
Ipsa parent video; vanam nec sumite mentem
350Auguris esse mei, non hanc ridete senectam.
Deprecor, o comites, Fatum prevertite sensu".
Hec sacer antistes gestu nutuque modesto
Protulit, exardens vatem dum talia contra
Reddidit Cutromothon, veniens qui gente Philippi
355Fisus erat, quocunque loco Fortuna dedisset,
Tendere et audaci bellum sibi querere ferro:
"En modo, conspicui iuvenes, quibus alta tremendi
Copia sub calido confervet pectore Martis,
Affusi mandante deo precibusque modestis
360Poscamus ne bella gerat iam nostra iuventus
Hostibus infandis, pateant cum prata lacusque
Et vada plena viris et flumina cunta necatis.
Nos, velut ignavi, muris vel stemus abacti
Et lugemus" ait "sortem casumque iacentum
365In nuda tellure virum, vel menibus istis
Erumpant meste matres nupteque senesque
Inducantque ducem Latium, pacemque remissa
Voce petant, veniamque rogent, et regis adorent
Signa piis lacrimis: discant servire Latinis.
370Heu nescis, demens augur vesane, quid istud
Imperium Rome, quanta cum mole gravantur
O quotiens populi miseri, vel pace vel armis
Parent Italie, que, dum Peana micantem
Blanda sinu Thetis capiet sub fonte tepenti
375Occiduo, vel dum referes, Aurora, per ortum,
Cladibus et bello molem confundere rerum
Tentabit penitus! Superi proh, quanta feremus
Humanum iam seva genus! Sanctissime cetus,
Nil ego consilium vana formidine moti
380Huius laudo quidem; sed nostras undique vires
Undique stauremus; melior sors ista profecto,
Sors melior, muris vitam quam degere clausis
Indecores. Tantum Romana pavebimus arma?
Secula per mundi leges Latiumque iugumque
385Nos an femineo patimur terrore subacti?
Heu, miser iste pudor; misera nos sorte creati,
Auguris indocti si credimus omnia fatis.
Sit mora nulla, viri; socias mittamus in urbes,
Que, si prisca manent magicos firmata per ipsos
390Federa, dico, deos, validis stipata catervis
Agmina transmittent, et Parthia tota favebit
Rursus et in campo Fortunam milite forti
- talia ferre decet, proceres - tentabimus ultro.
Et si Fata iubent demum succumbere bello,
395Hic casus lugendus erit, famamque per orbem
Marathos inveniet iustasque in numina voces
Cum pietate feret; vel, si fortissimus ille
Prelia Gradivus, claris pulcerrimus armis,
Hostibus impendat sevam sub Marte ruinam,
400Ut furibunda manus, nunquam sacianda cruore,
Oppetat in campis, quantum decus, inclita turba,
Gaudia quanta dabis! Sed tu, miserabilis augur,
Obsitus, imbelli redimitus tempora lauro,
Stabis et insano terrebis Apolline mundum.
405Vana canis; non ista viris stat nempe voluntas,
Quo tua iussa gerant, quotiens amentia mentem
Et pavor ipse movet. Quid, pessime, sidera divum
Provehis augurio peregrinos ire per orbes?
Quid stragem conferre mones? Si Martius horror
410Cogit anelantem ferrum trepidare cruentum,
Duc, age, tranquillam solus sine turbine vitam;
Ignea cum stellis et sidera fixa polorum
Callidus observa. Nos per discrimina queque
Ibimus audaces nec tardat terror euntes,
415Et spolia alta ducum pugna largasque cadentum
Exuvias templis - faveas, Fortuna - feremus".
His iuvenis belli repetens testatus amorem,
Impulit herentes animos stragemque futuram
Cedibus alternis fremitans tulit ante senatum.
420Mittitur interea Charre legatus ad urbem
Qua quoque longevus tardusque etate vetusta
Assidet audacis Pacori pater altus avito
Arsacides solio. Quem maiestate verendum
Vidit ut orator Panaus, tellure profuso
425Poplite ter gelida: "Regum clarissime," dixit,
"Unica spes rerum, quas si Fortuna maligno
Sidere confundit clademque moventibus astris,
In te fixa manet nostrum fiducia, nostrum,
Heu, tantis afflicta malis, pater optime. Tandem,
430Si dolor et lacrime tardant me vera fateri,
Dico tamen primisque ferens a cladibus ibo.
Hactenus Ausonios, dubito, si Fama tumultus
Charrarum transire plagas duxisset ad Arthon,
Iam dubito, dubito nostras te audisse ruinas;
435Nota tamen fera signa mali reor esse per orbem.
Nam postquam Emathia confecit cede nefanda
Omnia Roma ferox confuso crimine belli,
Postquam fraterno madidum quoque sanguine ferrum
Fasque nefasque dedit sevis occumbere campis,
440Contra quos valeat rabiem iactare scelestam,
Undique compellat totumque invertere mundum
Flagrat, et imperium terre sibi vendicat armis.
Nos primum miseri, crudeli sorte subacti,
Sensimus infandi tanti discriminis horam.
445Nanque, ubi ventantes iam per confinia nostrum
Vidimus Hesperios, muris delapsa iuventus
Infelix, per plana ruens et lustra ferarum,
Obvia fit bellis, audet miseranda feroces
Rumpere per turmas, parili et concurrere motu.
450O nimis audaci fidens certamine Martis,
O nimis infelix acies truncata per agros!
Et tibi quid memorem, rex o fortissime mundi,
Sanguine iam Scithico fluvios herbasque rubere
Atque undare lacus miseranda cede tuorum,
455Dum servare fidem Parthis, dum pellere ab oris
Querimus Italiam vel libertate teneri?
Sed nunc, Ausonios - sic tu, Fortuna, dedisti -
Casibus extollens animos, per cunta nefandus
Ductor agit bellum; iam menibus eminet urbis
460Marathos et ferro certat vastare Penates,
Federa commemorans Latio signata Tonanti
Et nostris astricta deis; pater, ante profecto,
Optime, conversis sternetur menibus alta
Marathos et bellum plusquam civile geremus
465Germani natique simul, vultusque parentum
Indigna pietate furens animosa iuventus
Ense cruentabit; quicquid Fortuna iubebit
Impia, non trepidat populus portare nefandum,
Quam, ceu degeneres primaque et clade subatti,
470Castra ducis Latii gentili et sanguine sontes
Gentes Hesperie, regum preclare, sequamur.
Erige nunc animum tanto surgente furore,
Arma move. Rursus Latium concurrere Parthis
Discat et in Dacos veniat furiosa caterva,
475Vulneribus moritura suis, finemque profanum
Sentiat, heu, rabies, totum bachata per orbem!"
Dixerat orator. Veluti cum turba deorum,
Territa ab anguipedum cetu ventante Gigantum,
Ut stetit ante trucem Martem, qui horrentibus armis
480Versus ab Otrisio fuerat ferus accola campo
"Affer opem," dixit pavitans, "Gradive, Tonanti":
Nec timor aufugit, donec sevissimus ira
Mavors incandens hastam per inane madentem
Sanguine Traicio torsit stridore protervo.
485Nec mora; longevus, motus pietate loquentis,
Rex tulit ore sonum: "Quem tanta miserrima clades,
Quem non, o iuvenis, moveat? Si Tigridis ora
Detinet Hircanie, si crudam pectore cautem
Gestet et in Maura natam regione leenam;
490Provocor, heu, qualem cedem meminisse perorem,
Omnia pervolvens animo, cum pascua Capri
Montis inundavi crasso madefacta cruore!
Et, quamvis senio nunc protardamur inerti
Dum modo Fata velint, dum tu, Fortuna, reportes
495Rursus in hostilem me iam prodire tumultum
Et fera cum Latio componere bella nefasto,
Nil moror. En capio seve primordia pugne;
Spem prestate deis, res o sperate secundas!
Adde quod ingenti Pacorus cum milite clarus
500Nuper ab Assiriis remeans populatibus audax,
Hic quoque victor erit, quo fortior alter ad arma
Haud ruit armipotens; ferro sua bella rigenti
Omnia pertractat summa virtute tremendus.
Tu quid, Roma ferox, semper gavisa tumultu,
505Terrarum vastare plagas pelagique polique
Insequeris? Nunquam, nunquam modus ullus ab armis?
Heu, liceat revocare gradum, liceatque parumper
A ferro cessare truci; modo tendis Hiberum
Et modo continuis ardentes ignibus oras
510Impetis Haustrales, subiecta caloribus urges
Regna modo immensis; nullus tibi finis habetur?
In Boream quid flectis iter, scelerata, tuorum
Sanguine civili fuso per prata, per undas?
An forsan, vesana, venis concurrere rursus
515Milite prelato, nuper qui, cede nocenti
Impius Emathie factus, per viscera fratrum
Inseruit ferrum, per pectora tristia patrum?
Nil agis hac rabie, Latium crudele, profecto,
Nil agis, o demens, sevis successibus audax.
520Heu, vanus te cogit amor, te vana voluntas
Provehit in Charras totiens inferre tumultus
Et totiens inferre manus per prelia sontes.
Quid quatis humanos? Regni si tanta cupido,
Congere Thesalicos alto munimine montes,
525Congere - non istud sevi potuere Gigantes;
Maius posse tibi -, et bellum crudele Tonanti
Imprime, celicolas invade furore. Licebit
Numina et astriferis pellas e sedibus; inde,
Roma, quidem regnans iam percute fulmina templis.
530Et, vos o proceres, patimur discrimina seve
Semper an Italie? Mundi vastare Penates
Cernimus Ausoniam, crudeli mole ruentem;
Parthia, Mavortis dudum metuenda furore,
Degener horrebit per bella venire Quiritum?
535Non ita dii Superi, non sic, Fortuna, iubebis.
Vix erat alloquio longevi principis ullus
Finis adhuc, cum turba, sonans stridente tumultu,
Verba ducis turbat: "Rex o, quid plura retractans,
Pergis, et in fando producis temporis horam?"
540In tranquilla furens non intellecta ferebat
Plurima cum claris convolvens dicta relatis:
"Rex, age, bella para; iam iam celeremus ad arma,
Et celeremus" ait; "patimur quid seva tot annis?"
Tum pater archanum, cetu stipante suorum,
545Apparat ire animo vigili, quam plurima versans,
In thalamum, pronus per turbida bella, per enses
In Latios exire feros. Sed coniugis atra
Somnia, sub tenebris noctis spectata silentis,
Iam dubium tenuere virum paulumque labantem.
550Nanque, ubi Nox gelidam produxit collibus umbram
Atque quies grato mulcens animata sopore
Repsit, in assiduo nimium miseranda tumultu
Membra virum, stratis recubans matrona potentum
Regia Charrarum vidit portenta deumque
555Prodigiale malum monstrum miserabile Parthis,
Seu Superi voluere piam monuisse parentem
Neu nato daret arma fero pugnamque profanam,
Seu, dum multa timet, tenebris auditque videtque
Impia fata sui Pacori manifesta figuris,
560Aut, si forte dedit miseri Fortuna mariti
Augurium, vitam, serie surgente malorum,
Quo damnet iam sponte senex. Nam noctis opaco
Tempore prospexit per florea prata leonem
Adventare trucem villis horrentibus - ingens
565Per terras monstrum visuque sacrabile signum -,
Qui vagus ut campo stetit irrequietus atroxque,
Aspectum fugere fere agricoleque paventes,
Quos sectatur ovans, variis rugitibus urgens,
Fulmen ut ethereum quotiens fastigia templi
570Percutit aerii, reflue cum lampade lucis
Huc referens ignes, illuc splendoribus omnem
Circuit ecce locum turresque fragore coercet,
Dum sua per nubes cesset natura madentes.
Mox draco sidereus, surgunt cui lumina fronte
575Torva colubrifera, triplices lingueque micantes
Ore sonent, squame super hispida terga rigentes,
Montis ab anfractu geminis se transtulit alis.
Dimittens montana loci silvasque nemusque,
Prata legit virusque vomens, modo sibilat Euris,
580Et modo tabenti vadens quatit astra volatu.
Hic, ubi cursantem vidit super arva leonem,
Ter quater intonuit serpens stridore trementi,
Erectusque iubis spirisque sonantibus ingens
Advolat, intorto quondam ceu missile ab arcu
585Quod fugit excussum, nervo stridente relicto,
Atque, petens hostem, geminas converberat alas.
Ille sed attollens animos immanis et audax,
Rugitumque ferens, pedibus per inane levatis,
Prosilit et volucri scandit sub tergore saltu.
590Nequicquam, crudos squamis prefixerit ungues,
Nequicquam dentes armo collisit acerbo
Spumeus et totis conatus viribus hostem
Impetere extantem. Stellate verbere caude
Tum draco terribilis, lucentia lumina torquens,
595Longius excussit ferientem terga leonem;
Quem simul aspexit gelida tellure morantem
Luctantemque iterum volucri se tollere cursu,
Tum patulo ruit ore ferox, hostemque ruentem
Qua stant fronte iube carpens, tenus ilibus atrox
600Gutture demergit, fortes et separat artus,
Indeque semestas retro vomit ecce medullas
Et tabo undandes fuso stridente palato
Collambens alas, toto stetit equore victor.
Non tantum regina potens hoc territa monstro
605Extitit, ast alio, media sub nocte recumbens,
Incutitur terrore deum. Nam cernere visum - o! -
Sedibus a Stigiis mestam remeasse Megeram
Infaustasque tulisse faces; que, menia postquam
Intravit scelerata, manu concussit inerti
610Ardentem de more trabem totamque per urbem
It funesta lues, incendia seva ministrans
Ignibus infernis; post alta palacia regis
Concremat Arsacide, propulso cardine toto;
Hinc caliganti vultu metuenda virago
615Eumenis aufugit e regno plorantis Averni.
Ianque Aurora diem tulerat generosa per ortum,
Regia cum coniunx tantis perterrita monstris
Surrexit tremebunda thoro, stratumque relinquens
Immemor auratum, stabat quasi mente gelata.
620Sic Thetis infelix forsan, cum colla mariti
Stringeret insomnis, stetit irrequieta, repulsis
Adveniente die tenebris, ut mesta profano
Viderit augurio noctis simulacra tacentis,
Quis miseranda parens preclari funus Achillis
625Nereis accepit; flavos tum sparsa capillos
Cerula, marmoreum tundens sibi pectus et ora,
Implevit plangore salum; ter quinque per antrum
Mesta meat mater, mestam quam turba sororum
Gurgite fulgenti dictis solatur in undis.
630Vidit in hac noctu - matrem que somnia fallant? -
Infausti genitrix letum miserabile nati
Cum tantis ventare malis: "Proh numina," dixit,
"Quid vestrum portenta ferunt? Que seva minatur,
Heu, nobis Fortuna? Deum moderator et astrum,
635Unde venit rabies bellique insana cupido?
O Superi, dannate nefas, removete nefastum
Omen et afflicte matri sint visa secunda".
Plangebat laniata parens tandemque maritum
Arsacidan iuvat ire senem. Sic anxia plantu
640Ergo, oriente die, regis penetralia gressu
Intrat et, heu, trepido, cui protinus ista resolvit:
"Scis cur advenio, nondum fugientibus umbris,
Inclite Parthorum rex? Miraris adire
Limen et afflictam crines me tundere canos?
645Bellorum ingentes moliris rite paratus,
Parthian et totam compellis ad horrida ferri
Pergere castra trucis? Ruis irrevocatus ad arma?
Heu, facinus crudele paras; sors ista nefanda est.
Quid tibi visa feram sub tempore noctis opace?
650Quae prius e tantis funesta miserrima monstris
Fata loquar? Miserere mei, miserere tuique.
Numina dum divum, coniunx, mitissime regum,
Sunt precibus flectenda piis, poscamus ad aras
Iam veniam niteantque focis altaria circum,
655Nec velis Ausoniam Parthis depellere ab oris.
Bella movere cave; iam iam Fortuna fatigat
Undique per mundum Romanum tollere nomen
Imperiumque orbis Latio conferre potenti.
Et si crudus amor subeat tentare - polorum
660Deprecor, augurium, divi, removete parentis -,
Heu, quis et quantis natum cecidisse ruinis
Spectabis, miserande senex! Heu, sidera nosco,
Sidera seva michi! Nec tu, Nox, vana dedisti
Cernere per tenebras, funesta per ocia somni.
665Nam michi cerulei crudelis imago draconis
Est iam carpenti requiem spectata, marite,
In cuius cervice truces insignia gentis
Astabant aquile signis splendentibus auro,
Qui ferus, incursans per plana per arva, venenis
670Omnia tabificis corrupit gramina; tandem
Ecce leo veniens, missum ceu fulmen ab astris,
Qui, simul aspexit cristatum fronte draconem,
Ausus adire fuit; sed non fiducia monstro
Profuit audenti; quantis miserabile plagis
675Occidit avulsum corpus tellure cruenta!
Quid nisi magnanimum Pacorum discrimine tanto
Credimus, o coniunx, penitus succumbere nostrum?
Prospera Romanis impendit Iupiter arma;
Heu, video, vidisse piget, meminisse dolebo!
680Nunc ego, per Superos et barbara numina gentis
Inclita Caldee, sacrum diadema per illud,
- quando ego non ultra valeo regina monere -
Per, precor, amplexus et dulcia federa lecti,
Progenium sublime decus, per fasque piumque,
685Neu dudum infausti tribuas primordia belli,
Nec nunc armipotens Gradivus in omnia preceps
Vadat ovans. Quantum poteris, fortissime regum,
Infandum depelle malum; tu consule rebus,
Neu nos perpetuis orbam lugere senectam
690Luctibus astringat summo Fortuna dolore".
Taliter ambabus genitrix sua pectora palmis
Contundens miseranda, rogat sedare tumultum;
Nec lacrimas tenuere gene, cecidere recentes
Vultibus e gelidis, veluti de nubibus imber.
695Talia versantem reginam maximus heros
Occupat et, blandis cupiens mulcere paventem,
Incipit: "O sacri specimen, regina, pudoris,
Charrarumque potens, vanis terrere figuris.
Quid vanis terreris?" ait "Quid somnia noctis
700Impia commemoras? Et pectora tundis amaris
Pectora quid palmis? Sevum depone trementi
Corde metum; meliora vide; meliora profecto,
O coniunx, sperare licet. Proh, territa monstris
Carperis et mentem dubiis ambagibus hauris,
705Heu demens, nimiumque tuo iam sedula nato.
Si licet id, Pacorus tantis successibus audax
Formidat spectatque tue simulacra quietis,
Cum ferus equoreis dat queque cadavera campis,
Cum, super hostilem properans radiantibus armis
710Assirie gentem, multorum cedis acervum
Accumulat tantisque potest gaudere triumphis;
Et nunc per Persas Asie trepidantis et oras,
Obruta qua veteris spectantur menia Troie
Quaque fluit Xanthus, qua cernitur Ilion ingens,
715Victor ubique ruit, rerum fortissimus ille,
Ille quidem totum bellis sibi vendicat orbem.
Forsitan horrebit, demens, in castra subire
Impia, civili respersa cruore parentum?
Auspicibus celi, Superis carissima coniunx,
720Prelia seva geret. Secum Labienus in armis
Inclitus a divis pro libertate tuenda
Tollitur; et cursum sibi dat Fortuna secundum.
Nec nos bellorum, nec nos certaminis auctor
Misimus in Latios unquam penetrare recessus
725Horrida cum turmis Arthois castra. Quid istud?
Forsitan invidia est Parthum defendere regnum
Et patrium servare solum, nobisque nefandam
Excutere Ausoniam, totiens que nostra lacessit
Rura nec infausto scit se revocare cruore?
730Ante equidem suprema dies, qua, pace dirempta,
Equora cum terris, terre cum gurgite ponti,
Aer cum flamis, flame cumque aere mixtim
Concurrent et pacta prius iam federa mundi
Turbabunt, venietque chaos passimque tenebre,
735Quam, per bella ruens et per discrimina rerum,
Dedita Roma semel rectum temerare piumque,
Cesset per gentes non incestare tumultus.
Tu michi, proh, quantum coniunx dilecta marito,
Desine solicitis ultra lugere querelis
740Et nato timuisse tuo. Fortuna venire
Huc dedit Ausonios, quo Parthia regna triumphis
Se quantis tollant purgato crimine sontum
Vallibus Emathie; Superi miserantur et umbras
Querentes tranare vadum Flegetontis operti
745Ossaque supremis albentia condere bustis,
Contentas fugisse diem raptusque ferarum.
Qualia iam dudum sumpsisti gaudia, mater,
Cum tibi Fama, means volucri super astra volatu,
Protulit ingenti Siriam sub Marte subactam
750Et nati timuisse minas, Asiamque rebellem
Legibus Arthois penitus parere superbam?
Sic, postquam magnus bellum crudele Gigantum
Iupiter exegit, tepido Flegramque cruore
Implicuit fregitque feros montumque catenam
755Depulit a celis, prorupit turba minorum,
Quis non arma fuit rapere, insultare nefandos
Terrigenas, spectare patrem, qui victor in altum
Ethereum scandebat iter, comitante suorum
Agmine per stellas, reseratis undique valvis;
760Ut tu, leta parens, Pacori visura meabis
Inclita gesta tui. Sic, si conferre licebit
Cum Superis humana deis. "Sic ille dolentem,
Plurima commemorans, plausu solatur amico.
Illa, nichil contra miserabilis ausa profari,
765Ut se secreta penetralis sede recepit,
Attendens palmas, sic ora miserrima solvit:
"Fulgida que toto lucetis sidera celo,
Conscia nocturne matri vos astra figure,
Tuque, deum sublimis amor, tu, Cinthia lucis,
770Cinthia purpureo semper spectanda colore
Cum matri gavisa redis, merente marito,
Vos, Herebi sontes et tristia regna baratri,
Stix livente vado rector telluris operte,
Navita cane senex cimbe moderator inertis
775Umbrosumque Chaos, porte infelicis Averni
Deplorans vidisse diem tu, Cerbere, custos,
Exaudite, precor, vocem clamantis in auras.
Siquid Fata parant Pacori nimis invida cursu,
Si quod forte nefas superis mandatur ab astris,
780Hanc prius, hanc animam dissolvite fulmine obusto,
Quam misere matri transfigat pectora ducens
Fama scelus casumque mei labentis alumni".
Dixerat; et lacrimis undat manantibus ora.