Mantovano, Battista Mantova, 1447 - 1516, Parthenice prima sive Mariana, Parthenice prima sive Mariana Parth. I Parthenice prima sive Mariana (E. Bolisani, 1957)

Iam mare, iam tellus, Italo perterrita Marte,
Caesaris imperium Romanaque iura ferebat.
Pax erat et domitum late placaverat orbem
Tuta quies: nusquam litui, non arma sonabant
5Et sua bifrontem claudebant limina Ianum.
Nudus in herbisecam redigebat Martia falcem
Arma faber: segnes fodiebant ensibus agros.
Iam Marius Cimbros Rhenique subegerat arva,
Iulius audaces Araris Rhodanique colonos.
10Emathium Paulus regem Graecosque subactos
Duxerat insigni Capitolia ad alta triumphos:
Hesperiam Mauros, Numidas Libyamque potentem
Scipiadae: Magnus Nilum Syriamque Arabesque
Hircanosque sinus et Pontica regna fretumque,
15Quod Phryges et Cilicum disiungit ab Hellade campos
Vicerat. Evandri collem metuebat Olympus.
Et Tiberim magno pater Ennosigaeus honore
Suscipiens inter nymphas et numina ponti
Ducebat saeptum celebrique in sede locabat.
20Laeta Ceres agris cultum referebat et altum
Fumabant presso robusti vomere tauri.
Augustus, rerum dominus, regna oppida et ipsos
Indigenas redigi in scriptis mandarat et ibant
Caesareis omnes censum nomenque daturi
25Praesidibus. Veterem patriam Davidis Ioseph
Cum consorte gravi Bethlemica regna petebat.
Iamque suburbanas aedes intrarat et urbem
Turba frequens complebat: erant plena omnia multo
Hospite et ingenti strepitu, plenaeque sonabant
30Confuso clamore domus: promiscua vulgi
Congeries atra sub apertis nocte iacebant
Porticibus nulloque tegi vagus advena tecto
Iam poterat; sicut populo cum maximus omni
Pollicitus veniam scelerum post quina sacerdos
35Lustra vocat turbas Romana in templa fideles.
Propterea, exesi montis sub rupe cavata
Ligna senex ramosa ferens ex arbore caesa,
Parvula congesto fixit praesepia feno.
Et circum iumenta locans asinumque bovemque,
40Fraxinea stravit saxosa cubilia fronde
Fomiteque apposito circum de marmore flammas
Excutit et claris noctem fugat ignibus atram.
Binaque saxa viae lapidoso ex aggere vellens,
Pronus humi duo scamna brevem convolvit in usum.
45Admotaque uxore focis, stridentia postquam
Ligna diu lacrimas nebulaque humente vapores
Eiecere graves oculis et libera pulsis
Undique flamma micat fumis, spelaea ligato
Claudit et hibernum prohibet velamine frigus.
50Mox inopem e dorso cenam deportat aselli.
Cantarus et passae Cereris cum frugibus uvae
Carica iuglandes nec non Cariotica poma
Et siliquae dulces et parvi caseus orbis,
Deliciae ruris nocturnae haec pabula mensae.
55Ut dapibus sedata fames, de tempore partus
Colloquium subiit: nonum iam currere mensem
Natalisque instare dies ut constitit, orant
Ante gravascentem ne sarcina deserat alvum
Quam patrium limen repetant notosque penates.
60Propterea tardae quantum valuere senectae
Invalidae vires Mariae curam exhibet omnem
Sollicita pietate senex: iam languidus ignis
In cineres ibat levibusque albere favillis
Coeperat et blando nutabant lumina somno.
65Vestibus explicitis, aegra cum coniuge fessus
Procumbit senior tepidoque obductus amictu
Stertit: anhelanti stertit spelunca susurro.
Deciderant umbrae nemorum, sine crinibus omnis
Arbor erat nidosque avium monstrabat inanes.
70Stabat apex Lydi gelida nive candidus Haemi.
Taurus Hyperboreos albenti vertice flatus
Accipiens hiemem Assyrias spargebat in urbes.
Moenalon et Rhodopem, Pholoen, Erymanthon et Ossam
Idaeas rupes Apenninique cacumen
75Exuerat frigus penetrans Aquilonis acuti,
Siccaque brumales urebant arva pruinae;
Astrictique citos undis glacialibus amnes
Perdiderant cursus et clausae vitrea Nymphae
Tecta subintrabant, tepidis ubi Mulciber antris
80Conditus hibernat. Sic sanguine tinctus Enipeus
Ausonio, sic Thrax Pindo qui labitur Hebrus:
Populiferque Padus Lacedaemoniusque Eurotas,
Et Tanais gelida celerem qui dividit undam
Hyrgis aqua Scythicusque Hypanis, Xanthus Simoisque.
85Vix Arabes horti, calidae vix arva Syenes,
Vix ager Hesperidum, vix ipse virebat Hymettus.
Alcyonis fetae variis nova pignora pennis
Iam tolli audebant primosque efferre volatus.
Attulerat medio nox alta silentia cursu,
90Astraque per tenebras tremulis ardentia flammis
Lustrabant dubio frigentem lumine terram.
Occiderant ignes et caligaverat antrum,
Cum subito matris clausa puer editus alvo
Extulit umbrosam caelesti lumine noctem.
95Advenere chori Superum, promptique agilesque
Dulce ministerium Nato exhibuere Tonanti:
Et dulces cecinere modos. Tulit ora repente,
Territus hac novitate, senex, et strata cubili
Membra levans, pueri Numen recubantis adorat.
100Iam levis et partu nullos experta dolores
Sustulit Infantem Virgo pannisque volutum
In praesepe tulit iumentorumque sub ora
Mitia, ubi tractis alternus anhelitus auris
Spirabat pueri tepidos in membra calores.
105Fortunata ambo atque omni praelata ferarum
Et pecudum numero, seu sit quae lactea Cyro
Ubera porrexit seu sit quae lucet in astris
Hirta Iovis genetrix, seu sit quae pavit Hiberum:
Cerva ducem. Cedant Phrygii, qui sancta leones
110Plaustra deum matris subeunt Bacchique ministrae
Lynces et rapidae truculenta animalia tigres
Et lupa quae geminos aluit Mavortia fratres,
Quique trahunt Martis currus Phoebique iugales.
Vos sola e cunctis, divini conscia partus,
115Infantique Deo primum exhibuistis honorem.
Discite, primates orbis qui sceptra tenetis:
Tegmine qui bifido frontem, qui sacra rubenti
Tempora velatis cocco: quibus ora superbo
Inflat honor fastu miseram non temnere sortem.
120Hic puer, obscuri cum primum limina mundi
Attigit, elatae docuit deponere frontis
Alta supercilia atque humilem vestire figuram.
Prima haec in nostros obiecta est machina mores
Informemque ista reparavit imagine vitam.
125Mitia sic iumenta inter mitissima proles
Virginis innocuae iacet: ad spectacula toto
Caelicolum conversa cohors miratur Olympo.
Ima Caper caeli, Cancer suprema tenebat
Et caput attollens saecli regina vetusti
130Erigone iunctosque videns descendere Pisces
Prospexit teneros clementi lumine partus.
Sunt quoque qui summum traxisse per aethera caudam
Fronte sub ardenti mersa Phlegethonte Draconem
Commemorent genesimque velint fecisse sinistram.
135Sed pia virgineae Prolis clementia legit
Ipsa sibi genus id fati; non astra tulerunt.
Nam neque sublimi Dominum qui regnat Olympo
Credimus a caelo in poenam violenter adactum.
Tum quoque montanis laetum pastoribus agmen
140Divorum apparens, "Regem, clamavit, Olympi
Quaerite, qui natus modico iacet abditus antro.
Ite citi, nec vos nox intempesta retardet.
Candida formosae iam pendet ad ubera matris:
Infantem fovet ipsa sinu: nova gaudia mundus
145Accipit et rerum melior contexitur ordo.
Descendit promissa salus: pia Numina mundo
Servavere fidem: felicia saecula currunt
Et cum prole nova caelo nova labitur aetas.
Pax nova terrigenis oritur, nova gloria caelo."
150Haec Divi: gressus illi movere citatos,
Ingressique lares, dulcem videre puellam
Pascentem teneros lactenti pectore partus:
Nam iubar immensum caelo deduxerat Infans
Illustrique die noctis disiecerat umbram.
155Mirati lucem insolitam summumque decorem
Virginis osque viri sanctum capitisque verendi
Canitiem sacram, pulchraeque simillima Matri
Pignora, virgineum labiis mulgentia pectus,
Poplitibus flexis miti sub imagine clausum
160Numen adorarunt: mox ad sua saepta reversi
Miserunt celebrem vicina per oppida famam.
Non erat Oleniam fama haec nutrire capellam
Cretaea sub rupe Iovem: neque tecta canistris
Pascere Cecropias Vulcania furta sorores,
165Sed faustos venisse dies sperataque multum
Tempora, quae vates, quae praedixere Sibyllae
Tempore voce loco variis, at sensibus isdem.
Disparitas facit ista fidem. Nam Persica primum
Haec cecinit: post hanc Libycae telluris alumna,
170Delphicaque, et Cumas veniens a Chalcide virgo,
Antiquumque trahens cognomen ab aequore Rubro,
Et Samia. Et regi quae terna volumina prisco
Attulit, augustaeque fretum quam nominat Helles:
Et Phrygio nutrita solo, quaeque ardua tecta
175Tiburis et magnae coluit iuga proxima Romae.
Haec, cum divinos cultus et sacra pararent
Augusto cum plebe patres, cita Tiburis arcem
Liquit et ingentes veniens ad Caesaris aulas
Fulgentem nitido monstravit in aethere circum
180Irideque inclusam parva cum prole Parentem.
Atque manum tendens vultuque ad sidera verso:
"Ille puer Deus est, inquit, tu desine, Caesar,
Velle coli pueroque aras et templa relinque.
Ille regit caelos atque immortalis Olympi
185Possidet imperium et fatalia temperat astra.
Ille facit pronam Tauri incandescere frontem.
Et Titanis equos ad aquatica brachia Cancri
Flectit et ardentem sub virgine temperat aestum
Atque suas servare vices vaga sidera iussit.
190Chironem torpere gelu Caprumque nivosis
Imbribus et glacie strictos requiescere campos.
Messibus aestates, hiemem nive, purpureum ver
Floribus, autumnum pomis et frugibus implet
Casmataque et terrae motus ventosque sonantes
195Imbriferasque facit nubes, fulmenque per ipsa
Nubila contorquens, violentos excutit ignes.
Ille fretum levat: ille premit vitaeque necisque
Lora tenens, Superis leges imponit et Orco.
Tu sceptrum mortale geris: te Serica nondum
200Regna, nec Eoae noverunt litora terrae,
Nec Scythiae glaciale fretum, neque conscia Nili
Principio tellus, nec inhospita rura Syenes.
Parva brevi te Roma sinu concludit; et audes
Te Superis aequare? viamque ad sidera tentans,
205Tendis ad obscurae pallentia flumina Lethes.
Pone, precor, Caesar, fastus, Auguste, superbos,
Teque (licet tractes vastae telluris habenas)
Esse sub immenso positum reminiscere summi
Principis imperio, cui rerum aeterna potestas".
210Haec ait, et patrios petiit sic fata Penates.
Iam Puero iuxta mores legemque paternam
Nomen; et indigenae dederant insignia gentis
Membraque pertulerant cultros recutita cruentos,
Cum novus Eoo criniti sideris ardor
215Movit ab orbe Magos, qui, vel quia forsitan astrum
Ante diem partus multo videre, vel ipsa
Quod iumenta magis cursu venere citato,
Immensum paucis iter exegere diebus.
Herodis monitu, postquam, monstrata Tonantis
220Tecta subingressi, Puero tria dona dedere,
Ad Persas aliud per iter rediere colonos.
Iamque quater decies croceos Titonia coniux
Extulerat vultus, postquam Lucina beatos
Miserat in lucem caelestia femina partus.
225Cepheus occiderat: iam Sol lustrabat Aquari
Vicinas Aquilae partes verisque redibat
Temperies: zephiros pulsis aquilonibus Atlas
Solvere tentabat, caelique aperire decorem.
Regia post partum Virgo, quae limina numquam
230Liquerat et brevibus tectis abscondita nondum
Venerat ad Solymas arces altamque Sionem,
Pervigil ante diem petiit cum prole viroque
Et cum pauperibus donis Salomonia templa.
Munus erat veteri gentis de more pudicae
235Turturis, aut Paphiae duo pignora parva columbae.
Ista sacerdoti Solymae paupercula matres
Munera pro natis deferre in templa solebant
Luce quaterdecima; minor haec tamen hostia: maior
Agnus erat: lex ipsa novi post tempora partus
240Ante maritales thalamos intrare negabat.
Tunc meritis longoque senex venerabilis aevo
Et claro Simeon vultu niveaque decorus
Canitie plusquam gravitas annique sinebant
Sollicito gressu celsam properabat in aedem.
245Sanctus enim, qui munda solet per pectora labi
Spiritus, incessu celeri Simeona ferebat,
Ut voti fieret compos Matrique futuros
Eventus rerum caneret saevosque dolores,
Ne collata sibi forsan mysteria volvens
250Efflueret fastu pectus muliebre superbo.
Hunc deus assiduis orantem fletibus olim
Audierat tandem; et noctis responsa per umbram
Tradiderat, non ante sui ventura sepulcri
Funera, quam fracto Deus illucesceret orbi
255Inciperentque novae nova saecula currere gentis:
Hic igitur dulcem materno a pectore natum
Accipiens laetis animis et fronte serena
Dulce Deo carmen meritasque exsolvere grates
Coepit et ex alto missam clamabat Olympo
260Progeniem et priscae venisse piacula culpae:
Et sic fatidicis solvit sua vocibus ora:
"Iam mea, sancte Pater, fueras velut ante locutus,
Ultima pacifico concludis tempora fine:
Namque Salutarem Partum, tua maxima dona,
265Vidimus his oculis: his sustentavimus ulnis.
Immensam reseras lucem populique sub ora,
Mittis, ut omnigenas caelesti lumine gentes
Clarificet crescatque tuae nova gloria plebi."
Tum, Matri conversus, ait: Tua pectora, Virgo,
270Languor et ingenti dolor implacabilis ictu
Stringet agens altum maesta in praecordia vulnus.
Tu genitum flebis plusquam flevere sorores
Heliades fratrem, plusquam vaga luxit Osirim
Uxor et Andromache parvum Astyanacta, Ceresque
275Progeniem a nigro raptam Plutone sub umbras.
Heu! miseram Alcyonem videor tristemque videre
Thesea per Chios Ariadnam quaerere campos:
Tantalidem fletu lacrimis Cisseida vinces.
Sed patere: et forti tolerans mente omnia ferto.
280Mercibus his emitur caelum talique petuntur.
Aetherii portus et vitae litora vento.
Ipse tibi vires Deus impluet: Ipse cadentem
Eriget et tecum casus comes ibit in omnis
Et tandem lacrimae in risus; in dulcia moeror
285Gaudia transibit: toto veneraberis orbe.
Terrarum et summi regina vocabere caeli.
Ipse salutari, socios ubi laverit olim
Amne Puer nostrumque ad se genus omne vocarit,
Terrigenae tibi sacra ferent. Tibi candida servat
290Saxa Paros: Tibi tura legunt adolenda Sabaei.
Ipse Tibi largos dudum Carmelus honores
Cogitat: et natos felicibus educat antris,
Qui Tibi perpetuam niveo testentur amictu
Munditiem montisque Tuum cum nomine nomen
295Aeterna compage ligent. Tu mundior auro:
Tu nive candidior: Veneris Tu clarior astro,
Nec Tua virginitas partu vitiata, nec ullis
Iste Tuus poterit maculis nigrescere candor.
Propterea nec ad hunc fueras obnoxia morem
300Legitimum et iuste poteras his parcere donis.
Tempus erit, quo sera olim nostri memor aetas
Hac sacrum solemne die Tibi ponet ad aras:
Luminaque ornatae longo feret ordine pompae.
Tunc Tuus aurata gradiens in veste sacerdos
305Carmina nostra canet nubemque effundet odoram
Templa per et gratum rapiet procul aura vaporem.
Et quoniam vestris mea sunt vestigia plantis
Obvia, posteritas hanc appellabit Hypantem
Voce diem Graia, crebrisque erit ignea taedis."
310Haec senior vates. Eadem praesaga canebat
Assidue, et repetens turbas vulgabat in omnes
Anna deo quae longa sui sacraverat aevi
Tempora. Non illam noctes excedere templo
Non cogebat hyems, non ignea solibus aestas;
315Cunctaque sub memori servabat pectore Virgo.
Haec igitur famae novitas, caelique per altos
Incedens tractus vultu nova flamma corusco
Invidiae stimulis odiique ardente veneno
Succendere animos regis: mentemque superbam.
320Rex erat Herodes Solymis de sanguine cretus
Gentis Idumeae: sceptrum Iudaea propago
Perdiderat: saevumque ferens invita tyrannum
Amissos regni veteris plorabat honores.
Ipse igitur regis metuens haec signa futuri.
325Protinus innocuo Bethlemica rura cruore
Tinxit, et effusa ingenti per tecta, per agros
Caede, domos lacrimis implevit et aethera planctu,
Maerentes Erebi campos insontibus umbris:
Sed neque quod scelus infelix tentavit adeptum est.
330Nam vigilante levi dederat Pater ista ministro
Quae ferret mandata seni, cui tradita dudum
Cura novi partus fuerat teneraeque Parentis.
"Subtrahe venturo Puerum Matremque periclo:
Et pete Niligenas: cladem et saevissima iussa
335Rex parat Infanti: sparso iam rura natabunt
Sanguine: de matrum sinibus sua pignora miles
Auferet, allidens teneras ad marmora frontes
Atque in frusta secans parvos crudeliter artus
Sparget et ingenti resonabunt omnia luctu."
340Territus hoc monitu senior vicina petivit
Regna Phari et Libycis contermina Syrtibus arva,
Hermopolimque domum totam perduxit in urbem:
Mox Theben, quondam portis celeberrima centum
Moenia pensilibus tectis templisque deorum
345Claruit, imperium cum rex Busiris habebat.
Dehinc Memphitis agros, feriunt ubi sidera celsae
Pyramides, opus aeterna memorabile fama.
Hic tandem hospitio patrii susceptus amici
Artifices versare manus victumque labore
350Rimari et durae studuit succurrere sorti.
Utque erat ingenio praestans usuque peritus
Assiduo, et quoniam rebus sollertia maior
Semper adest miseris animumque exercet egestas,
Virtutis non pauca suae monumenta reliquit.
355Ipse Miron laudasset opus, laudasset et ipse
Proxiteles, nec Phidiaco cessisset honori.
Seu ferrum, seu mallet ebur, seu sculpere cedrum,
Promptus erat: tabulis omnes inscripsit ahenis
Arsacidas Parthosque duces et gentis Achivae
360Cecropidas, et qui regni tenuere Latini
Litore Murranos, post quos Troiana propago,
Silvius Albana stabat cum prole sedensque
Augustus cum patre alto sublimis in auro.
Et Ptolemaeorum seriem Nilumque per agros
365Aethiopum curvis volventem flumina ripis
Finxit et excelsam nocturna lampade turrim
Aequore lucentem Phario, sparsasque regentem
Tempestate rates et fessos turbine nautas.
Hoc fabri senioris opus, nec vile recepit
370Hoc opere ex tanto pretium parvamve peculi
Congeriem: his studiis vitam exsiliumque trahebat
Laetius, et magno victum quaerebat alumno.
Tum Romae parebat ager Memphiticus: olim
Divitis Aegypti sceptrum Ptolemaea propago
375Gesserat: at regni princeps ac seminis auctor
Unus Alexandri comitum fuit: ipse potentem
Perdomuit Libyam circumque iacentia regna
Cyrenes Arabumque procul laeta arva subegit.
Mox tantas Philadelphus opes patre digna propago
380Suscepit Sophiae specimen, clarusque Minervae
Cultor et imperium tenuit cum fratre Cerauno.
Stirps extrema domus tantae Dionysius aevo
Et virtute minor, nec nomine dignus avorum:
Omne suae gentis decus obscuravit et uno
385In scelere extincta est longaevae gloria laudis.
Hic fuit extinctor Magni, qui Caesaris arma
Fortunaeque graves fluctus pro civibus et pro
Libertate tulit patria, cui numina, si non
Et caelos fortuna regit, post fata dedisse
390Atria crediderim Stygiis minus aspera campis.
Tunc erat Hermopoli foliis pomoque salubri
Utilis aegrotis arbor, quae virgine visa
Pignore cum parvo summum flexisse cacumen
Fertur, et occulti numen sensisse Tonantis.
395Haec erat a Medis arbos translata colonis
Perpetuo frondens et medica mala ferebat.
Parthenices primo ingressu simulacra per omnem
Legimus Aegyptum subita cecidisse ruina
Et collisa solo: iacuit resupinus Anubis:
400Cornibus auratis solio ruit Isis ab alto.
Occidit extemplo luctu quaesitus Osiris.
Sicut cum trepidi per caeca silentia fures
Noctis eunt taciti vigilantque ad furta, repente
Si densas abigat lux improvisa tenebras,
405Diffugiunt lucemque timent ceduntque diei.
Attoniti vates illis responsa diebus
Nulla dabant stabatque oculos immotus aruspex.
Sparsa sacerdotes timido legere deorum
Frusta ministerio: coepit tunc perdere vires
410Caeca superstitio verique exsurgere Patris
Cultus et occulto Superum latrea favore.
Quo studio natum, qua sollicitudine Mater
Sancta quibus curis et qua curaverit arte,
Non si mille mihi Boreas inflaverit ora
415Milleque veloces surgant in carmina linguae,
Expressisse satis liceat: tollebat in ulnas
Et figens oculis oculos praecordia flammis
Dulcibus urebat: teneros amplexibus artus
Stringebat lacrimans, roseae dabat oscula fronti
420Ubereque exserto dulcem invitabat ad escam.
Expertem sermonis adhuc nec verba valentem
Solvere progeniem; summoque ardebat amore.
Cum primum dulces Infans proferre loquelas
Coepit et alternis vestigia figere plantis,
425Mater ei tunicas habiles ordita novumque
Vestis opus: niveo puerum velavit amictu,
Suspiciensque polos inquit: "Date, Numina, vesti
Incrementa meae: Pueri cum corpore semper
Crescat et ad sanctos ultro se accommodet artus.
430Non gladium tineamve ferat: non trita senectae
Cedat et haec nostri durent monumenta laboris".
Sic ait. Et tenui gaudentem cyclade natum
Spectabat defixa oculos dextraque regebat
Ambiguos gressus. In pignore provida semper
435Sollicitae mens Matris erat: pia volvere verba
Et Superum laudare Patrem studiosa monebat
Atque, manu victum quaerens, sub paupere tecto
Assiduum tractabat opus: non mobilis illi
Frons erat aut subito pectus mutabile motu.
440Grata sed illius mentem vultumque decoro
Pondere firmabat gravitas: non maesta nec atrum
Torva supercilium nec aperto effusa cachinno
Sed clara et miti facies condita lepore:
Non ridens, non tristis erat, sed mixtus utroque
445Vultus humique oculos semper conversa nitentes
Offuscare decus vivamque abscondere formam
Cura fuit: semper vulgus, manifestaque semper
Compita: congressus hominum vitavit et ora.
Gaudia Natus erat, Natus solatia, Natus
450Curarum lenimen erat: Matri ista voluptas
Sola fuit: terram membris habitabat, Olympum
Mente nec a studiis potuisset talibus umquam
Divelli: pietas imis immersa medullis
Haeserat et firmas virtus incocta sub alto
455Pectore radices, pulsa undique sorde, per omnes
Spargebat late sinceri corporis artus.
His superaddiderat divinae semina lucis,
Caelestique Pater totam lustraverat igne.
Non Illam terrenus amor: non ulla caduci
460Cura boni, non spes vitae: non tristis imago
Horriferae mortis, nec honor, nec fama movebat.
Hic fuit a prima servatus origine semper
Vivendi modus ad gelidi nigra usque sepulcri
Limina; sicut enim assiduis quae vapulat undis
465Dura silex immota manet, nec murmura ponti,
Nec metuit ventos tempestatesque sonoras,
Quoque magis premitur, tanto fit levior aestu,
Sic inconcussum firmato robore pectus
Fortunae quascumque minas, quascumque labores,
470Aerumnasque tulit: patiens terit omnia virtus.
Aegyptus pluviam nescit, sed lata quotannis
Cum premit aequorei Sol humida brachia Cancri
Arva rigat Nilus: verum his fecundior annis
Exiit et campos melioribus imbuit undis
475Largius et segetes illis et poma diebus
Protulit omnis ager: praesentia numina Tellus
Sensit et illius radiis felicibus aether
Intima maiori complevit viscera partu.
Iam ferus Herodes fato sublatus ad undam
480Raptus erat Stygiam, aeterna cruciandus Erinny:
Et post prima fugae iam septima venerat aestas
Tempora, iamque pedes Puer exercebat et ora
Rectius et formae dulci florebat honore,
Cum Divis iterum Galilaea monentibus arva
485Ocius Aegypti Laribus petiere relictis:
Nec Bethlem tetigere domos nec rura Sionis
Archeleos nam tunc Solyma regnabat in ora
Natorum primi Herodis saevissimus: illo
Post lustrum expulso, dulci cum pignore Mater
490Longaevusque senex ad primi maxima veris
Orgia, cum typico faciunt sollemniter agno,
Convenere. Puer subitae sese abdidit umbra
Nubis ab aspectu Matris sublatus, in alta
Templa sacerdotes inter, legisque magistros
495Mirantem vario tenuit problemate turbam.
Tres illum gemebunda dies, tres anxia noctes
Agnatos notosque inter per rura, per urbem,
Cum tremulo consorte Parens quaesivit et auras
Questibus implevit lacrimisque tepentibus ora;
500Saepius haec iterans: "Magni, mi Nate, Tonantis
Progenies, si terram habitas, Te ostende Parenti:
An potes ardorem hunc afflictae spernere mentis?
Si caelos, aeterna Patris si regna petisti,
Me quoque depositis in sidera collige membris,
505Vel vivam me tolle precor: quo veneris, aequum est
Me quoque, Nate, sequi: Tuus est ex sanguine sanguis:
Ex membris tua membra meis, ex corpore corpus:
Quod totiens alimenta dedit Tibi lactea pectus
Ferre potes tantis curarum molibus angi?"
510Tertia lux aderat, cum se quaerentibus ultro
Obtulit, et media sese monstravit in aede.
Tunc illum formosa Parens amplexa. "Quid - inquit -
Nate, tot in lacrimas tanta in suspiria mittis
Me miseram? tristemque virum? Tunc, lumina tollens
515In Matrem, genitus dulces se misit in ulnas.
Et post ter senas hiemes, cum sidera Capri
Linqueret Hydrophoro iuveni vicinus Apollo,
Caeligenam sobolem placido sermone precata est,
Tethyos ut latices dulci mutaret Iaccho:
520Albaque purpureas assumeret unda colores
Ornaretque novo convivia sancta liquore.
Tum primum veteri Deus innotescere mundo
Coepit, et antiqui nebulas excludere saecli.
Propterea Stygio fervens Iudaea furore
525Terribiles Illi poenas commentaque fraudis
Struxit inauditae: sub iniquo iudice tandem
Damnatum fixere cruci, quem pallida Mater
Contemplata diu stetit et, suspiria ducens,
Cum vellet clamare, sonus non affuit ori.
530Ploranti lacrimae deerant: cum tangere corpus
Tentat et ad tristes extendere brachia plantas,
Phidiacae similis statuae sine sensibus haesit.
Corda sopor gelidus clausit: cava lumina nubes
Texit et amisso ceciderunt robore membra.
535Ast, ubi collapsam famulae comitesque levarunt,
Atque fatigatas sensim vigor imbuit artus,
Converso ad Natum tales dedit ore querelas.
"O decus: o placidum divinae frontis honorem:
O faciem, o mitis clementia lumina vultus:
540O sine fraude manus, o nescia criminis ora,
Ora meo totiens gremio inclinata meaque
Contrectata manu totiens primisque sub annis
Hoc misero nutrita sinu, gestata lacertis
Membra meis totiens summoque ex aethere miris
545Lapsa modis, quae me facitis sine coniuge matrem.
Non ego vos, et si Simeon crudelia fata
Praecinuit, tanto credebam nata dolori:
Nec paritura mihi tantum maeroris: et ausus
Est quisquam scelus hoc ingens? non horruit ergo
550Mens humana nefas tantum? quid criminis in Te
Nate: quid et tantae potuit quis fingere culpae?
Tanta ne Lethaeos Manes audacia movit?
Tantane terrigenas homines dementia pressit?
Hoc livoris opus. Tantas amor improbus auri
555Parturit insidias: haec sunt, dulcissima Proles,
Quae Te meque necant: sceleri scelus arma ministrat
Iustitiaeque ratis duplici perit obruta vento.
Flete, viri sanctaeque nurus: nulla audiit aetas
Par facinus: perit humana sub imagine mundi
560Conditor ipse cavum caeli qui sustinet axem.
Terra, quid auctorum sceleris vestigia portas?
Auctorem cognosce tuum: date signa doloris
Sidera: damnatus invenis sub iudice falso,
Adiutore carens, inter furibunda relictus
565Agmina, solus, inops, plantas, caput, ora manusque
Saucius et duro traiectus pectora ferro,
Unica desertae soboles, spes unica Matri,
Heu, moritur: virtuti honor hic: haec praemia dantur
Moribus innocuis? Prohibe tua lumina Titan.
570Abde caput nebulis: aer precor indue noctem:
Omnia quae caeli gremio capiuntur: et ipsi
Si Deus hic vobis, Mariam miserascite caeli:
Et plorate mei mecum crudelia Nati
Funera: lugubrem Domini cognoscite casum.
575Vae populo patribusque tuis, sanctissima quondam
Nunc scelerum sentina, Sion: tua crimina quantis
Te implicuere malis: unum quot funera funus
Parturiet! Lux una omnes pessumdedit annos.
Nate Dei, qui fers humana piacula solus
580Me affligi simul atque tuos sentire dolores
Cogit amor: natura iubet: mihi ferrea plantas
Spicula: mortiferae penetrant mea pectora sentes
Cordaque dilaniant: miseros vix sustinet artus
Spiritus atque utinam tecum mihi, Nate, liceret
585Afflictas finire dies et cedere vita.
Omnia Te nobis melius praesente ferebam:
Sed postquam Te livor edax et avara cupido
Oppressere, nihil superest, nisi triste et amarum.
Nulla meis sine te solatia, nulla voluptas
590Rebus erit: Tecum pereunt mea gaudia: Tecum
Omne meum solamen obit: suspiria tantum
Singultusque mihi sine Te et lamenta supersunt.
Ah! quam dulce foret Matri, si viribus usus,
Nate, tuis propriae fugeres dispendia vitae.
595At, postquam pietas et inenarrabilis ardor
Tanta pati tantoque premi te pondere cogunt,
Esto mei saltem memor et miserere tuorum,
Quos moriens inter tam saevos deseris hostes.
Postque tuos Matrem reditus, mi Nate, revise:
600Et ne adeo magni teneat te cura Parentis
Ut tibi desertae subeant oblivia matris
Adventus sperare tuos concede Parenti:
Atque Tuos iterum vultus atque ora tueri.
Haec mihi spes lenimen erit curasque levabit
605Ista fides: oro ne post tua funera linquas
Suspensam me, Nate, diu: sed Te ocius ipsum
Redde tuis: hoc materno da munus amori.
Spes est longa dolor promissaque munera amanti
Exspectare diu labor est: et pondus iniquum.
610Hactenus etsi me casus timor iste futuri
Ambiguam premeret, tua quod tamen ora licebat
Cernere, nec vitae numquam taedebat et omnem
Tollebat tua sola salus mihi cognita curam.
Vita mihi semper posthac invisa futura est.
615Nulla dies lacrimis umquam gemituque carebit:
Et vivam moriens: erit et vita ipsa sepulcrum.
Sola domo incerta lucem praetaesa latebo:
Propterea prohibe istius me, Nate, teneri
Exsilio vitae finemque impone dolori:
620Atque dies praecide meos, neu desere Matrem
Hostiles inter turbas plebemque cruentam.
Ad nostros, ubi victor avos sub nocte latentes
Veneris, oro meum iubeas salvere nepotem:
Illum ad me duc, Nate, precor, tecumque resurgat.
625Interea ipsa Tuos comites solabor et istos
Ne nimium casus timeant, studiosa rogabo".
Talibus aegra Parens ad Natum vocibus usa est.
Haec lamenta solum movere, tremoribus Alpes
Expressere metum collisaque saxa per auras
630Terrifico strepuere sono. Titania lampas
Occidit extemplo medioque expalluit axe:
Astra simul solemque dies amisit: Olympum
Aequora tellurem subita nox abstulit umbra.
Ipsa repentinos rerum Natura tumultus
635Admirata caput circumvertebat et, orbem
Perlustrans, tantorum operum discernere causas
Non valuit, sacrosque levans in sidera vultus,
"Numina mutato, dixit, mea regna lacessunt
Ordine: grande aliquid tantis elementa fatentur
640Motibus: aut Superas iterum discordia vexat,
Aut opus immensum caelo Deus evocat: ingens
Insolitumque aliquid certe haec portenta loquuntur.
Signa dedit tellus, ut bene vertat, et astra".
Haec ait: attonitae caeca caligine gentes
645Mersa sub aeternam timuerunt saecula noctem.
Fletibus his aderat iuvenis, qui, sponte relicta
Coniuge, dilecto voluit comes ire magistro.
Hunc igitur cum iam traheret suspiria Christus
Ultima et urgeret supremus anhelitus ora,
650Singultire videns, flevit paulumque levatis
Luminibus, "Comitum - dixit - carissime, salve:
Quem neque blanditiis potuit mollire voluptas,
Non terrere minae, non inclinare labores.
Nunc habeo grates referamque fideliter olim,
655Quod mea praetuleris viridi consortia vitae
Solus, et in casu comes es mihi solus acerbo.
Morte premor. Dare postremis mandata loquelis
Pauca sinor: fuit haec, licuit dum vivere, nobis,
Sed posthac tibi mater erit; tibi namque relinquo
660Et curam et nomen nati. Servabis amorem
In Matrem, sobrine, meum: possessor et heres
Ipse meae pietatis eris: per saucia testor
Brachia, per plantas capitisque asperrima serta,
Huic miserae fer opem viduae: mox fronte parumper
665In Mariam versa: "Tua sint haec pignora - dixit -,
Hic, mulier, tibi natus erit: solabitur aegram
Atque operam rebus dabit officiosus agendis.
Vive: nec adversos inter te desere casus
Nec fugias mala, nec quaeras: venientia ferto".
670Sic fatus, posuit faciem: de fronte loquentis
Pallida confusus lacrimis cruor ibat in ora.
Talibus admonuit Matrem sine nomine matris,
Ne materna pium laniaret viscera nomen.
Suscepit iuvenis grate, matremque amitamque
675Et satis officio fecit nati, atque nepotis,
Donec perfidiae crescens audacia passim
Castra Dei genus electum peregrina coegit
Litora et ignoti nova regna invisere mundi.
Tunc omnes patriam et Solymos liquere penates
680Morte, vel exsilio pulsi. Robusta diserti
Tum Stephani pietas inter volitantia saxa
Enituit: templi praeceps Iacobus ab alto
Culmine deiectus fractis ad marmora membris,
Testis et exemplum fidei immortale reluxit.
685Post longos tandem gemitus, post funera Natum
Prima resurgentem vidit: nam conscius Ipse
Materni maeroris, avos ubi traxit ab Orco,
Mane sub auroram ingenti cum luce, Parentis
Tecta subingrediens: "Quid tot singultibus - inquit,
690Cara Parens, quid te fletu consumis acerbo?
En tua progenies adsum mecumque nepotis
Umbra tui: cognosce manus veteremque figuram
Oris et ista tuis mea membra simillima membris:
Cur tantos nostro sparsisti in funere planctus?
695Ipse tuas gravius voces animique dolorem
Quam tormenta tuli sed iam aspera cuncta peregi:
Nil superest mortale in me, nil triste relictum.
Vicimus Infernos gentemque subegimus atram.
Pone metus curasque, Parens, hilarique beatum
700Fronte diem celebra: parvo post tempore mecum
Immortalis eris, sceptrumque tenebis Olympi."
Sic fatus, subito tenues discessit in auras.
Hoc visu rediere animi viresque resumpsit
Parthenice amissas: per eburnea membra cucurrit
705Purpureus color et formae revocavit honorem.
Sicut cum rapido nova gramina perculit aestu
Phoebus et egregium calor abstulit oris honorem,
Si novus humenti labatur ab aere nimbus,
Et scatebris riget omne solum, vetus intrat in herbas
710Robur et agrorum redit instaurata venustas:
Narcissi caput extollunt, peneia ridet
Laurus et exsultant hilares per rura napeae.
Ipsa aderat, cum nube Deus circumdatus alba
Ivit in aetheriam sociis mirantibus arcem
715Et cum flammiferae venit sub imagine linguae
Spiritus, ingenti resonans per tecta fragore.
Tum, nova paciferae fidei mandata ferentes
Discipuli Solymis orbem invasere relictis.
Tempore namque illo vires atque arma Quiritum
720Humanum vicere genus, sed inermia Christi
Castra deos, veteres ausus imitata gigantum.
In vidua deserta domo rerum indiga virgo
Coniuge defuncto Natoque in regna recepto,
Ducebat tristi vitam maerore iacentem.
725Iam caras olim comites Martham atque sororem
Eurus ad occiduum tulerat sine remige litus.
Propterea, amissi quaerens solatia Nati,
Palladiae collem dederant cui nomina silvae,
Et loca quae curare magis quondam Ille solebat,
730Assidue, tamquam Prolem visura, petebat.
Impatiens amor est maioraque viribus audet
Seque reperturum credit quae ardentius optat.
Inter Caesareas arces Tyriosque colonos
Et vada Iordanis frontem Carmelus in auras
735Tollit et, assiduos latices in vertice summo
Parturiens, silvas salientibus irrigat undis
Atque supercilio sensim demissus ab alto
Ultima Carpathium vestigia mittit in aequor
Abluiturque fretis, Paphiae quibus insula dives
740Cingitur et Pharios videt alto a culmine fluctus.
Illinc perpetuis, ceu missi e fontibus amnes
Relligio et sacri fluxit reverentia cultus.
Quicquid habent alii montes pietatis, ab isto
Ducitur. Hac una plures e vite racemi
745Diffusi late terras atque aequora complent.
Hinc Cartusiacis aeterna silentia claustris:
Hinc varias Benedictus oves collegit: ab isto
Canabe nodosa tunicas arcere fluentes
Lignipedes didicere viri. Quique arva colebant
750Invia, et assiduo terras ardore calentes
Et quos Cyriacus de litore vexit Ibero,
Hinc orti, sanctum et summo genus aethere dignum.
Hinc nostri venere patres: habitacula montis
Culmen adhuc servat toto apparentia ponto,
755Quae nostri posuere atavi. Modo possidet hostis
Barbarus: expulsae solem petiere cadentem
Arctoasque domos et gentis regna Latinae
Relliquiae antiqui generis vatumque propago,
Quae ferrugineos humeris circumdat amictus
760Veste sub albenti, nec sumit ab arte colorem.
Huc igitur, si quando quies vacuumque negoti
Tempus erat, veniens, curas lenibat, et ipsa
Maiestate loci large oblectata redibat.
Propterea montana viri spelaea colentes,
765Audito Illius fato, sublime sacellum
Apricis posuere iugis primi, atque quotannis
Sacra instaurantes hymnos et tura ferebant.
Namque ipsi sese mox ut vulgata salutis
Fama fuit, Christi magnis iunxere ministris,
770Fautores operis sancti, sociosque laborum.
Propterea istorum longos servata per annos
Posteritas iungit Mariae cum nomine montis
Nomina Carmeli niveoque insignis amictu,
Perpetuum servat priscae pietatis honorem,
775Hos quoque virginei penes et reverentia cultus
Praecipua servata fide, velut Herculis olim
Sacra Potitigenae custodivere nepotes.
Hoc Deus, hoc magnae Petri qui praesidet aulae
Pastor, et aeternis orbem moderatur habenis
780Saepius accitis patribus sacroque senatu
Sanxit, et aera notis signata bifrontibus exstant.
Pastor in Antiochi celebres Ignatius agros
Venerat et sacros Petri sortitus honores,
Sancta per Assyrios pascebat ovilia campos:
785Iste super mira nascentis origine Christi
Et teneri studiis aevi vitaeque prioris
Moribus ad Matrem dedit accepitque tabellas:
His adeo incaluit patriae caelestis amore,
Obvius ut fatis ultro progressus in ipsos
790Se tulerit Traiani enses et in ora leonum.
Quin et, defuncti scrutatus corda satelles,
Auratis inscripta notis invenit Iesu
Nomina: sic gravibus dictis suasuque potenti
Intima discipuli penetrarat pectora Virgo,
795Ac si quis Partho missurus spicula cornu
Cuspidis aeratae trahat impellatque sagittam.
Iamque propinquabant cani rugaeque venustam
Crispabant faciem formaeque inimica senectus
Venerat: at pulchros aetas ne frangeret artus,
800Lumina ne longo iam caligantia fletu
Induerent tenebras fierentque obnoxia nocti,
Dicitur aeternum Matris pro funere Natus
Talibus alloquiis interpellasse Parentem:
"Magne Pater, qui me terrae ne regna perirent
805Corpus et humanos iussisti assumere vultus,
Aspicis annoso Genetrix ut frigeat aevo
Deformisque situ senii tabescat, et annis
Curvetur gravibus: spatium vitale peregit:
Iam satis aerumnas inopisque incommoda vitae
810Pertulit: assiduo satis est attrita labore,
Matris et eximiae ratio virtutis habenda est.
Da sceptrum caeleste meae promissaque Matri
Regna, Pater longaeque diem succedere nocti
Iam videat mutetque suos in gaudia luctus.
815Et, quia nec vitae labem nec originis ullam
Novit et antiquum retinet sincera pudorem,
Maiestate Tua dignum non arbitror istud
Tam sanctum tellure pati putrescere corpus."
Sic ait: at, placido postquam Pater annuit ore,
820In diversa leves praemisit regna ministros,
Qui comites olim vitae mortalis in unum
Colligerent Matrisque illos ad limina ferrent,
Obsequium Dominae, tumuloque extrema daturos
Officia et celebri ducturos funera ritu.
825Ipse ferens textam Phoebi de lumine vestem,
Claraque bissenis Matri diademata flammis,
Nazareth ex alto petiit non solus Olympo:
Nam regem comitata suum caelestia passim
Agmina sollemnes fecere per aera pompas
830Et festam duxere diem veterisque novaeque
Legis et ex omni volitabant ordine turmae.
Ante alios David et murice clarus et auro
Argutam plectro citharam pulsabat eburno
Et veteres ducebat avos, cupidusque videndi
835Virgineos obitus, celeri per inania lapsu
Ibat et aetherio mulcebat nubila cantu,
Ceu cum fata gemens cycnus vicina canoro
Gutture et extrema canit ad sua funera voce.
Pone sequebantur vates: coma fusa per auras
840Nabat et in tenui ventus ludebat amictu.
Parthenice angusto recubabat fessa cubili
Et lacrimans requiem orabat finemque laborum.
Progenies igitur Divorum astante corona
Sedit et aegrotam sic est affata Parentem:
845"Alma Parens, mecum diuturna pericula quondam
Et sine me perpessa tribus mala plurima lustris,
Credideras forsan citius me nostra daturum
Regna tibi, quia Mater eras. Humana volebat
Hoc pietas et amor praeceps. Lex altera caelo est.
850Nos etenim lento poenas et praemia semper
Cogimus ire gradu, meritis ut praemia crescant
Et vitare gravem nedum sollertia possit
Verum et segnities poenam: clementia summi
Tanta Patris tali humanum genus arte gubernat.
855Haec mora longa, fuit pietas et gratia maior:
Semper enim tibi crevit honor, tua gloria semper
Aucta magis: iam prima sibi loca vendicat inter
Spirituum sanctos coetus in vertice mundi.
Nam, quo quisque magis sortem patienter acerbam
860Pertulerit vivens, tanto sublimius ibit
Orbe alio Patrique magis vicina tenebit
Tecta meo: felix igitur cui victa voluptas
Terga dedit, longi quem non fregere labores.
Humanae spatium vitae componere fas est
865Hippodromo, celeres per quem rota fervida currus
Volvit et assiduo concretus pulvere sudor
Membra virum tepido reddit deformia limo.
Ambigui rerum eventus, suspiria longo
Cum gemitu, lacrimis turgentia lumina, pallor
870Plumbeus, exsangui tristes formidine vultus
Cura vigil, labor ossa domans, dolor anxius omnem
Sollicitant hominum vitam terraque marique
Obiciunt sese passim: prudentia frenis
Talibus humanos ausus divina coercet
875Tranquillamque negat pacem mortalibus aegris;
Enervare solent securas otia mentes
Et vitiis umbrare animas ut pulvis aquoso
Imbre coit levibusque rapi iam nescit ab euris,
Sic adversa premit sensus fortuna rebelles
880Et cogit parere Deo morbosque labantes
Pellit et ardentes in pectore mitigat aestus.
Ut sale consperso longos servantur in usus
Viscera, nec laedi sanie nec tempore possunt,
Sic duris animi rebus firmantur et omnem
885Abiciunt pestis causam: sors aspera tutum
Praebet iter: via sidereas haec ducit in arces.
Hac rate ferventes pelagi superenatat undas,
Qui petit aeterni portus et litora regni.
Vidisti qui me casus volvere meosque.
890Communi exsilio pulsi variisque per orbem
Suppliciis acti sorte exercentur iniqua.
Et nunc extremis Gallorum finibus exsul
Martha sororque latent, quas implacata malignis
Gens odiis vento exposuit pelagoque minaci
895Ipse dedi faciles cursus Euroque secundo
Per Rhodon et Cretae fines et Neriton altam:
Scyllaeumque fretum, Tyrrhena per aequore vectas
Litore longinquo exposui, qua Gallicus altum
Illabens Rhodanus Cyrnaeas dividit undas.
900Hactenus haec. Iam tempus adest, ut inertia vitae
Pondera deiciens, caelum supremaque mundi
Regna petas et promisso potiaris Olympo."
Haec Genitus. Laeto Genetrix haec reddidit ore.
"Nate, diu exspectate mihi multisque vocate
905Suppliciis, tandem exsilio finem atque labori
Pone meo: cur tantum, oro, mea gaudia differs?
Sed tamen ante tuos isto quod e corpore migrem,
Da videam fratres: Stygiosque hinc eice Manes:
Ne mihi Tartarei vultus tristesve figurae
910Horrorem incutiant mortis gelidumque timorem."
Necdum finierat: cum iam duodena per auras
Laeta cohors aderat. Cilicum revocatus ab oris
Hic erat; a Graecis alius trans Pelion atque
Tethios Euboicae fluctus, Minoiaque arva,
915Et mare Carpathium; sitientibus alter ab Indis;
Alter ab Aethiopum siccis translatus harenis,
Transque domos Arabum Rubri trans litora ponti.
Ille per Europae populos a gente Latina
Transierat veniens Siculos Pelopisque Penates,
920Phoebeamque Rhodum sparsasque per aequora terras.
Mox animos Erebi quot erant per tecta, per auras
In caecum Deus ire chaos mandavit et altis
Immergi tenebris atque intra Tartara claudi.
Tum niveam mentem domibus dissolvit opacis
925Et super iniecit tulerat quae dona Parenti:
At gelidum tepido iacuit sine sanguine corpus
Splenduit aetherio mens immortalis amictu:
Cui Superum mirata cohors arridet et altis
Gaudia scintillant animis dominamque salutant.
930Insonuere poli longeque auditus ab alto
Concentus mixtumque melos: pars ocius acta
Clarius et cantu late resonabat acuto:
Tarda ibat graviore sono: qui sidera volvunt
Nunc gelidum versus Boream pigrumque Bootem,
935Nunc Austros contra, caelique latentis ad axem
Cursibus assiduis orbes: qui lucida parvo
Circuitu versant in summis orbibus astra,
Hi quoque concordi vocum discrimine carmen
Immortale dabant: Tellus, mare risit et aer
940Ipsa sinu Matrem Proles complexa per altos
Aeris ascendit tractus iuxtaque paternum,
Ad laevam solium sublimi in sede locavit.
Interea missi strato imposuere feretro
Solliciti exanimum corpus gremioque dederunt
945Vallis, ubi magnum mundi et generale futurum est
Iudicium et tali signarunt carmine marmor.
- Parthenice Divum Dominae Matrique Tonantis -
Terga ferae Titan Nemeae extrema tenebat
Fulgentem Cratera inter claramque Coronam.
950Verum illud Nati imperio, post, tempore parvo
Ablutum Iordanis aquis terraeque resecto
Pondere et ardenti vestitum luce nihilque
Iam mortale tenens celeres in sidera Divi
Tollentes iterum menti imposuere beatae.
955Ipsa tenens sceptrum et nitido diademate fulgens
Cincta caput, terras amat atque vocata favorem
Impluit et caeli lucentibus imperat astris.