Andronico, Matteo Traù, saec. XV - XVI, epithalamium, epithalamium epithal. epithalamium in nuptias Vladislai Pannoniarum ac Bohemiae regis et Annae Candaliae reginae (L. Juhász, 1933)

¹
Nondum intemptatas pubes irruperat undas
Thessala Phrixei cognatum velleris aurum
Exposcens necdum refluo vada concita motu
Consertisque iugis artatum evaserat aequor
5Puppis Hyperboreum Minyas vectura sub axem,
Peleus eximiis quum iam virtutibus auctus
Sumpserat Emathiae sceptrum populosque regebat
Haemonios, icto qua cognita pascua Phoebo
Amphrysus placido sinuosus flumine lambit;
10Sed nec adhuc magnae Thetidis flagrarat amore
Nec sociare toros taedasque subire iugales
Certus erat. Coeunt proceres cladique precantur,
Fatalem Phrygiae terris ut reddat Achillem,
Qui populos regat Emathios, quo vindice Troia
15Hospitii meritas laesi det perfida poenas.
Iamque suis thalamis natarum Doridos unam
Peleus addiderat: glaucae coiere puellae,
Conveniunt superi festumque hymenaea frequentant
Sertaque dependent reseratis undique valvis,
20Aurea tecta patent, dant largos nectaris haustus,
Vernat flore caput, respondent Pelea Tempe,
Ossa Thetim resonant, Peneus sustinet undas
Cantibus attonitas stupefactaque flumina tardat.
Ecce iterum heroum redeunt felicia secla,
25Rursus faustus Hymen et festae vincula taedae!
Aspicis, aerea sonus ut prorumpat ab Alpe
Parrhasiique celer ripas festinet ad Istri.
Ducitur Arctoo Rhodani armipotentis alumna
Nupta Iovi, geminae cui Gratia nexa sorori
30It comes et teneri pariter famulantur Amores,
Astat et usque novae lateri Cytherea maritae.
Aspice, ut Ausoniae geminatis plausibus urbes
Exultent, citharae coniunctaque tympana buxo
Tinnulaque aera sonent, blandae instrumenta Diones.
35Non aliter quondam Graias hilaraverat urbes
Clamor ovans, domitis quum iam remearet ab Indis
Liber et Eoas patriis imponeret aris
Exuvias festisque ululatibus orgia Bacchae
Concinerent vulsasque trabes et saxa rotarent
40Maenades et scissis macularent arva iuvencis.
Ecce serenato pelluntur nubila caelo
Arridentque poli, suspendunt flamina venti
Atque immota sui miratur regna profundi
Nereus et refluos quae sistant numina cursus.
45Quacunque ingreditur, dominae blanditur eunti
Terra rosas spargens, flatus dant nectaris aurae.
Haud aliter segetes Arabum vel divitis arva
Assyriae redolent, quum se novus induit annus
Floribus ac vernis opibus gemmantia rident
50Prata et odoriferi mollis viget aura Favoni.
Hannibal et flammis et vi mordacis aceti
Temptet ver vetitae capturus moenia Romae:
Sponte sua attonitas animatis rupibus Alpes
Summittent cautes et saxa minantia caelo
55Agnoscentque suae venientia numina divae.
Tu mihi legitimis facibus, Saturnia praeses,
Tu, Paphiae proles et casti cultor amoris,
Profer, Hymen, tantos quod numen iunxit amantes;
Quae festinati sacros Concordia nexit
60Coniugii nodos, nexos quae Gratia sanxit.
Forte Dionaeos hortos sedesque petebat
Alma Venus Paphias pridem intermissa revisens
Regna sui manibus quondam fabrefacta mariti.
Circum aderant blandae Charites varioque volabant
65More sagittiferi fratres: hi summa feruntur
Per loca caelestesque plagas passimque micantes
Incursant stellas, illi inferiore meatu
Purpureis summas pennis librantur in undas.
Iamque propinquabant adverso litore, Cyprus
70Qua Pharii spectat septemflua cornua Nili,
Quum Venus affata est puerum, cui plurimus ignis
Aestuat et nullos telum frustratur in ictus:
"Quid cessas, ignave puer? quid, lente, moraris?
Quid non arma paras? num sat mugire iuvencos
75Inter Agenoreos semel est fecisse tonantem?
An, postquam Eurotae cygneo carmine ripas
Mulsit et Iliaca praepes stetit ales in Ida,
Otia sunt ducenda tibi? cur spicula gestas
Irrita? cur cessans inglorius otia ducit
80Nervus et aligerum mundus iam nescit Amorem?
Dic, age, post domitos superos, post caerula regna
Ad motus concussa tuos, post ferrea Ditis
Pectora lascivis tandem mollita sagittis
Torpet hebes telum, languet tibi dextera segnis!?
85Quin, age, maioris spectat te pompa triumphi,
Auriflui cui nec Iovis aequiperaveris imbres
Nec molles habitus Lydae sub lege puellae
Clavigeri Alcidae nec amantis pascua Phoebi,
Sume arcum atque illo rursus praecingere telo,
90Cui nec multiplici connexae adamante catenae,
Invius ipse mei non thorax Martis et aegis
Pallados obsistat; furvi non ora profundi,
Imperiurato qua Styx devolvitur amne,
Pannonii pete regna Iovis, qui coniugis expers
95Contemnit mea regna; tuis hunc, nate, sagittis
Vince, truces animos, impervia pectora telis
Concute et ignotos, fac, sentiat ille calores!
Suspiret thalamos, mens tota in cuniuge aberret
Sepositoque sui paulum moderamine regni
100Ardeat arcanos refovens uxorius ignes!"
Dixit et ipsa suis manibus dea collocat arcum,
Suspendit nato pharetram selectaque ponit
Spicula et omnidomo succensas lampadas igne.
Evolat ille celer ripasque binominis Istri
105Attigit armiferas, ubi Pannona terra cohortes
Explicat Othrysiae sese obiectura procellae.
Quisquis erat refugas doctus post terga sagittas
Mittere, qui iussas arcu contingere metas,
Qui iaculum torquere valent, cui fervida virtus
110Hostilem suadet per mille pericula vallum
Scandere et eximium fecundo sanguine nomen
Quaerere, qui fidis novit loca commoda castris
Eligere et densas audet perrumpere turmas,
Stat promptus mediique exultans pulvere campi
115Sithoniae iam nunc poscit concurrere turmae.
Hic caput aerata pictis cum casside conis
Integit; ille humeris gestat coryton et arcum;
Aurea flaventes huic velant retia crines
Arctoae de more plagae vel lactea colla
120Implicat intextum gemmis auroque monile;
Ille Semiramia variatum vellus ab arte
Pectore habet rigidus; huic tantum pectora munit
Sola chalybs, reliquo stat corpore pervius hosti;
Huic fronte in media pictas ligat aurea pennas
125Concha et ab opposito radiat fulgentior aere;
Parte alia frenis artat spumantibus ora
Cornipedis cataphractus equi: fremit ille superbum
Insultatque solo ac tumidis sub naribus ignem
Colligit erectaque ferox attollitur aure.
130Aspiceres illic populos utraque iacentes
Danubii ripa, rapidis quos circuit undis
Savus et adverso quos ambit flumine Dravus.
Illic Delmaticae gentes agilesque Liburni
Atque Polemonii proceres proceresque Boemi,
135Denique Parrhasio quicquid sub cardine gentis
Regna tenent, aderat regi auxiliaribus armis,
Quoscunque in populos victricia signa movere
Et quocunque parat deferre ex hoste triumphum.
Regia selectis haec inter corda sagittis
140Traicit acer Amor Paphiosque his addidit ignes.
Nec mora: Per teneras crescit nova flamma medullas,
Flamma Dionaei vires testata caloris.
Iam rex ignota suscepto vulnere dextra
Torpet et occultos fit alter et alter ad ictus.
145Ardua non illum gemini moderamina regni.
Non urbes populique iuvant, non regia curae est.
Non, quae finitimus confinia proterit hostis,
Paeones hinc, illinc Thraces et Sarmata velox.
Non audire preces, suetas non condere leges,
150Non equitum turmas, peditum non agmina curat.
Illud paulatim saevi Mavortis ab arte
Declinat pectus, non densas claudere valles,
Non temptare libet saltus aprosve frementes
Aut propriis fetas turbare cubilibus ursas.
155Iam neque sidereas iuvat exercere per artes
Illud perspectae discussum mentis acumen,
Cur Plaustra obliquo tardus temone Bootes
Conetur refugo frustra summittere ponto,
Quid tantum Oceano brumalibus obsita nimbis
160Astra procellosos properent demergere soles,
Cur modo curvatam praetendat in aethere frontem
Cynthia, nunc plenum reparabilis attrahat orbem.
Cur eadem radios fratris populata micantes
Ingerat immodicum Phoebo male grata laborem,
165Post tamen ipsa luat commisso crimine poenas,
Quam subito immissis pallens ac maesta tenebris
Nescit ab obiecta lucem sibi quaerere terra:
Haec et multa prius variis sibi cognita curis
Egregius belli ductor torpere relinquens
170Cogitur insomnes suspirans ducere noctes.
Quique modo assuerat tragica gravitate superbus
Acta Sophocleis evolvere tradita chartis,
Nunc elegos molles mutato blandius ore
Concinit, exculti quos olim Musa Tibulli
175Edidit et doctus, quo gaudeat Umbria, vates,
Teque, parum prudens gemini praeceptor amoris,
Perlegit, extremas ponti qui missus ad oras
Caesaris es, nullo crimen delebile seclo:
Ingenii perit ille vigor divinus et ipsum
180Deprimit Idalia durus cum matre Cupido.
Heu! tantum arcanos percussi pectoris ignes
Suspirat laesoque rubor se prodit ab ore
Obductas retegens flammas. Ah, nomen amantum
Immemor imperii quoties tua lingua locuta est?!
185Te suspirantem nascentis lumina Phoebi,
Te medius Titan, te serus conspicit Hesper.
Ignotae haud aliter flagravit amore Lacaenae
Iliaca quondam lectus Paris arbiter Ida.
Dumque morae impatiens amor est. dum fervidus alto
190Aestuat igne vapor Sicula ferventius Aetna,
Seligit e numero procerum, cui plurimus extat
Eloquii splendor, Pyliae cui mella senectae
Dulichiique oris torrentia flumina cedunt,
Cuius saepe fides in summis cognita rebus,
195Orantem magnae stupuit quem curia Romae,
Cuius honorato praefulget vertice clarae
Pontificalis honos, pretium virtutis, et illi
Dat mandata suo, referat quae nomine regi,
Cui regna Ausoniae, cui Gallica sceptra tenentur,
200Cognatoque petat prognatam sanguine neptem
Sceptriferis thalamis et faustae foedera taedae,
Acceleret certis sponsalia nectere verbis:
Non aliam se velle toris, quin caelibe lecto,
Invida coniugium si forte hoc fata negarint,
205Tracturum vacuam ventura in tempora vitam.
Nam quum sollicitus gentes percurrat et urbes,
Nil habet Ausoniae plaga, nil Germania dives,
Cognati nil regna soli, nil ultima tellus,
Quae iam declives currus Phoebique cadentes
210Sentit equos, tanto dignum succedere lecto.
Inter tot tantasque nurus, quas obtulit orbis,
Anna placet: solam mens saucia cogitat Annam.
At Venus haec inter Paphia iam sede relicta
Tyrrhenas spectabat aquas cognataque circum
215Numina Nereidas, quas inter caerula Glauce
Frenatum delphina premit, Cadmeia virgo
Non sinit implicitos violis errare capillos,
Acidis aspecta praereptos Cypride amores
Suspirat Galatea sui Messeniaque antra
220Devovet, at Spatale virides super aequoris undas
Marmoreo iactat gemmata monilia collo,
Candida Cymodoce toto stat corpore anhela
Amplexu Glauci iam iamque apprensa sequentis.
Has ita formoso vultu est affata Cythera:
225"Este, deae, mecum taedas celebrate iugales,
Quales vix quondam stellantis regia caeli
Viderit, aethereo quum se Saturnia fratri
Iunxit et optatum soror est amplexa tonantem.
Desponsanda manet nunc regi regia virgo;
230Nomen ab extremis ductum regale Britannis,
Supremos hominum Morinos et Belgica regna
Quod rexit longumque reget: sic iusta tulerunt
Fata, adamanteae sic edixere sorores.
Improba nil unquam demissum vidit in illa,
235Nil parvum fortuna domo, sed sceptra, triumphos,
Imperium, fasces: horum sit Celtica testis
Terra, Calidonii sint, ultima regna, profundi."
Iam dea contigerat Romani moenia Planci,
Qua celeres Arar et Rhodanus sua flumina miscent,
240Et iam regali constructa palatia luxu
Intrarat. Bifores illic argentea valvas
Ostia pandebant. Illic contemptus achates
Et neglectus onyx teritur: non gratia ophiti
Ulla datur, nihil est illic Euboea Carystos,
245Nil Ligurum lapides, nil inclyta saxa Laconum.
Parte omni fulvo trabs exaturata metallo,
Pendet et attonitos hominum rapit undique visus.
Divitiis nec cedit opus, stant aera Myronis,
Stat labor, o Lysippe, tuus, tamen omnia vincit
250Porticus antiquis patrum variata triumphis:
Est illic Thybris, sunt captae moenia Romae,
Sunt et Aquitanis Capitolia cincta maniplis;
Arx Tarpeia manet graviori pressa periclo
Porticibusque cavis volitans argenteus anser,
255Dum vigili attollit resonantia murmura voce,
Per rupem audaces testatur adesse phalanges;
Pensati est illic temerarius arbiter auri
Ensis et Ausoniae tot rapta insignia genti;
Parte alia Brennus per litora Graia cohortes
260Sequanicas ductat, - iam se vix Delphica tellus
Numine Phoebeo nivibusque repente solutis
In proceres Gallos victriciaque arma tuetur.
Hos inter titulos antiqua ab origine patres
Candalii apparent et honorae stemmata gentis.
265Ut primum visa est divinae stirpis alumna,
Obstupuit Cytherea decus mirata puellae,
Stellantes oculos primum, quibus urit amantes,
Ardet ut Oetaeis circumfluus humor in arvis,
Qui Phaethonteos iterum renovare calores
270Evaleant totique ignes immittere mundo,
Unde suas solitus accendere saepe Cupido
Lampadas; ingenuae stat frontis gratia, sub qua
Excubat Euphrosyne geminam complexa sororem;
Pallados armiferae dignum stat Gorgone pectus
275Atque Semiramia pharetra nodatur in aurum
Crinis Apollineo solus certare decori,
Dignus et auricomum Bacchi superare nitorem,
Qui valeat valeatque tuis contendere flammis,
Qui Bereniceo de vertice raptus ad astra
280Ignivomum tremulo praefers fulgore cometen.
Cuncta animus vincit, quem non regina Scytharum
Massagis exuperet, hostem licet illa superbum
Ulta sit impune natum non passa iacere.
Femineos non illa colos, non pensa gerebat,
285Nil privatum illi curae est, sed volvere libros,
Scire pudicitiae laudata exempla prioris,
Quot proba Penelope lustris errante marito,
Tempore quot belli repetitae stamine telae
Sit pactam tutata fidem, Lucretia morte
290Ut subita immeritae exuerit mala crimina culpae.
Laodamia suo comes est ut facta marito
Praevenitque diem laeto. Stat virginis usque
Iphias ante oculos et casta Althaea pudicos.
Dotibus his alias addit: non pectinis illa
295Nescia Threicii est, non saxa trahentis et undas
Ismeniae citharae. Quicquid cantavit Arion,
Quod Mytilenaea cecinit cum vate Corinna,
Quod Linus, hoc repetens modulatur regia virgo;
Aut ductat thyasos, quales non ante Cithaeron
300Baccheis vidit festis, non flumina quondam
Thermodontiacas subito perpessa bipennes
Armigerae sobolis, postquam peltata virago
Depopulata Getam positis agit otia bellis. -
Huic Venus haec roseo confestim prodidit ore:
305"Ecquid perpetuam dulci sine coniuge vitam
Nescia natorum, genialis nescia lecti
Sola trahes formaeque tuae decor iste peribit,
Cui nec Taenareae faciem conferre maritae
Graecia nec cursus Pisaea lege petitos
310Audeat et multa dotatam caede puellam,
Illa licet Graias peritura in Pergama vires
Moverit et demum in patriam repetita cremarit
Laomedonteae fumantia moenia Troiae,
Fixerit haec foribus putri squallentia tabo
315Ora suis victrixque ipsos damnarit amantes
Ad Phlegethonteae liventia stagna paludis?
O felix, cui te iungent bona fata marito,
Felix virgo, tua facies quem prole parentem.
Sed, quoscunque procos immensus detinet orbis,
320Conspice, nemo tuis thalamis succederet unquam
Dignior, Arctoae quam qui moderamina terrae
Bina tenet geminoque caput diademate cinctum
Irradiat, quem iam votis Germania regem
Mille petit cuique addictum testantia mittit
325Dona animum Thrace. Quae gens tam incognita nobis,
Sive sit Eoos Phoebi surgentis ad ortus,
Seu fontes colat illa tuos, septemflue Melon,
Seu videt Hesperio pomaria tuta dracone,
Inclyta nescierit generis quae stemmata tanti
330Atque Polemonios reges successaque sceptra
Per gentis seriem? Quis aviti praelia belli
Nescit et extremo prostratos Marte Sicambros,
Aequarit cui nec celebratas sanguine Cannas
Hannibal Ausonio, Tyria non Scipio caede
335Undantem Zamam, Marius non Cimbrica signa,
Theutonicos currus et capti vincla Iugurthae
Caesareoque genus maternum a sanguine ductum
Inque suis titulis ter Romae sceptra, ter auctos
Imperio proavos? cuinam se largius unquam
340Furtuna indulsit quamve est complexa favorem
Tam iusto propensa domum? Nil grandius unquam
Parrhasii summo vidit sub cardine mundi
Torva Lycaonii sitiens custodia monstri.
Editus ut fuerat Tyrioque exceptus in ostro,
345Iam regimen cum luce gerit patriosque triumphos
Vagit et hostili squallentia castra cruore
Incolit et mediis cunabula ducit in armis:
Intremuere Scythae, tanti praenuntia regis
Fata Getes timuit et mixtus Sarmata Daco.
350Vixdum bis fuerat quinquennis Olympias acta,
Iam Scythicos arcus, iam Parthica tela, sagittas,
Iam Thracum norat pugnas animosque Laconum;
Ut Galli sua gaesa ferant, ut pila Latini;
Iamque hostem turbare gradu, iam caede superbus
355Arma triumphanti captiva appendere curru.
Aspice, quid possit virtus, lanugine vixdum
Signabat malas, quum dant sua sceptra Boemi;
Hac etiam allecti regem fecere rogantes
Pannonii haud donis vel ambitione petiti.
360Hic coniunx fatis, hic dis acceptus et astris
Iam pridem te, virgo, manet, quo nupta marito
Sidera sublimi caelestia vertice tanges."
Inde capit ceston. quo ventos illa furentes
Sistit et irati rapidos Iovis edomat ignes
365Aspiratque faces et connubialia iura.
Senserat insolitos ignes non conscia amoris
Virgo prius; iam iam gaudet regina vocari.
Iam cupit e tanti collo pendere mariti
Incusatque moras et stantia tempora damnat
370Sollicitisque frequens digitis dum computat horas,
Haud prius aspectum iam mens decurrit ad Istrum.
Ah, quoties regi dixit: "Quid vota moraris
Nostra? quid optatae producis foedera taedae?"
Non secus in Tyria Dido miserabilis urbe
375Sensit Acidalium labefacta per ossa calorem,
Quum pius Aeneas Siculo iactatus ab aestu
Post patriae cineres, rapti post fata parentis
Sorte sua Libycis tandem sese appulit oris.
Dum pendet dubioque labant praecordia motu,
380Spesque timorque instat: "Quae dis donaria vovit
Quaeve tulit?" - Sed pone metum, tam regia coniunx
Parrhasii tu sola Iovis visura cubile es.
Astat castus Hymen, tua qui connubia sanxit;
Duceris et tecum per devia saxa cohortes
385Lingonicae properant; extrema tendit ab ora
Santonis Oceani, lateri comes haeret euntis
Rex regum: Non ille truces ad bella Rutenos
Ducit et Alpino populari milite campos
Cogitat Ausonios, sed pacis plena verendae
390Maiestas; saevi non horrida classica Martis
Triste minaxque fremunt, sed tota haec pompa triumphi,
Virgo, tui; Hesperias tecum, regina, per urbes
Belgica signa meant placidam portantia pacem.
Occurrunt Itali proceres atque obvia divae
395Agmina agunt; numen selecto munere certant
Promeruisse novum: portatur, decolor Indus
Quicquid Erythraeis solers exquirit in undis
Callaicisque fodit terris quod sedulus Astur;
Quod Panchaeus Arabs metit felicibus arvis
400Quaeque suis silvis extremi vellera Seres
Depectunt, quod bis cognato murice Sidon
Tingit et Idaea quicquid variatur ab arte.
Nativum decus ut spectetur divite cultu,
Gratius, o felix, ac terque quaterque beata
405Aspicis Eridanum, quam se vix continet undis
Applaudatque tibi. Sudant electra sorores
Largius Heliades atque undas roribus augent
Gemmificis; dulci resonant modulamine ripae
Amnis oloriferi. Sic quondam Aegyptia coniunx
410Romanis aquilis reduci occursura marito
Puppe papiriferi decurrit flumina Nili
Aurata Tyrio madefactum murice velum
Expandens Zephyris inter Cyllenia fila
Cognatae citharae strepitantiaque aera canoris
415Continuata modis longique foramina buxi.
Coniugis hinc adsunt equitum peditumque catervae.
Lecta cohors, cinguntque latus fulgentibus armis.
Reginae variis vernant cum casside crines
Floribus, Ismenios simulant hastilia thyrsos.
420Gaudia miles agit festoque haec carmine iactat
Militiae de more suae: "Quid, regia virgo,
Coniugis amplexus tardas atque oscula differs
Dulcia torquatas Veneris victura volucres?
Quae te pugna manet? Iam formidata Gelonis
425Brachia constringent collum, velut implicat ulmos
Vitis et amplexas arbor Baccheia frondes
Flexipedi cingit nexu; iam dextera telum
Excutere assueta hostilique rubere cruore
Mitior incipiet teretes tractare papillas
430Blandaque iam roseis condetur lingua labellis,
Cui nec Sicanium nectar nec mollis Hymetti
Mopsopios aequet succos annosa vetustas.
Virgineo videor sudantem cernere regem
Marte Dionaeae pugnasque ciere palaestrae.
435Has ille exuvias, haec mavult ferre tropaea,
Quam si victa iugo collum det perfida Thrace,
India cunque suo Meroe circumflua Nilo.
Nascetur proles materno gratior ore
Plus de patre tamen referens; hunc, quantus in armis
440Insurgat, toties fecundo sanguine Ganges
Decolor agnoscet, laxos huic porriget arcus
Parthia, odorati mittent sua thura Sabaei.
Sentiet hunc Garamas pronusque subibit habenas
Nobilioris heri, cedent sublimia gesta
445Invicti Alcidae, summittet Pella triumphos
Extremo Phoebi nascentis ab orbe petitos."
Protulerat faustum miles praenuntius omen:
Assensit Lachesis, geminae assensere sorores
Cadmeoque parant saturatum murice pensum
450Candentesque legunt gemmas, quibus ordine certo
Venturae numerent felicia tempora vitae.