Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Vernus ab equoreo veniens super ethera signo
Delius, humenti florum vallante corona
Tempora purpureo iam iam pulcerrima crine,
Versus ad auratum vellus vernale solutis
5Frigoribus volvebat equos, noctemque diemque
Tramite metito librans insignis ab astris,
Ibat inequali formosus parte polorum
Occiduasque petebat aquas Thetimque virentem.
Inclitus interea Latialis ductor, ut altam
10Marathon in Roman tanto se tollere fastu
Vidit et Ausonie certantem solvere leges,
Protinus accensus summo fervore, rebelles
Apparat ingenti penitus versare ruina
Et muros equare solo totamque profanam
15Sternere barbariem, passim surgente tumultu.
Ergo ubi roranti surrexit ab equore plaustro
Phebus et acclivum sursum dedit ire iugales,
Prelia poscenti turme sine fine scelesta
Indicat armipotens animosque in bella furentes
20Firmat; flagrantes acies tamen ordine cuntas
Explicat in paucis, hortans sua castra, profatus:
"Sumite conspicui sortem fortissime Martis,
Sumite iam bellum, miles Romane, sub auras
Qui ruis Arthoas prono iam pectore ferro.
25Illicet alterna superemus menia clade;
Peniteat contra voluisse venire nefandos
Et pugna gentile solum defendere Parthos.
Hoc equidem motu redeunt bona fata triumphi,
Istaque per Scithicos errantes undique colles
30Funereis umbras reddet victoria bustis.
Iandudum timuere ferum committere bellum
Et vultus spectare truces. Furiosa iuventus
En iacet artati retinens fastigia valli,
Ignarum sine lege pecus, non ausa venire
35Nec nobis conferre manus, campisque fugata
Degener in Superos plangit sua funera clausis
Menibus; heu robur! Sed vos pugnate, cruenti
O socii, Latialis honos; date bella paventi,
Deprecor, huic vulgo; trepidet se stare sub hoste
40Oppositum; properate simul. Nos, ampla potestas,
Incutimus sevo populum terrore subactum".
Talibus exactis, cunte fremuere cohortes
Applausu; vagabundus eques iam pulsat habenas
Et sonitu repletur ager, campique resultant,
45Et cava saxa tonant rigideque et murmure cautes.
Sic ubi, iam pelagus cupientes vertere fundo,
Consiluere Nothi fratresque proterva minantes,
Non ausi proferre gradum, dum conditus antris
Rex Siculis iubet ire foras ipsumque per altum
50Equor et insanis pontum turbare procellis
Imperat; ast illi cum tempestate vagantes
Demisere cavos et cunta repagula frangunt
In fremitu motuque feri, passim<que> meantes;
Ut modo, preclaris hortatus vocibus, heros
55Cum siluit, crudos belli sumpsere furores
Pectore turba virum; tantum bellare iuvabat.
Urbe parum longe stabat mons arduus alta,
Cuius trans nubes pergit sublime cacumen,
Haustrales quod spernit aquas cum solibus uste
60In pluvias cessere nives, fulmenque triforme
Quod minus exhorret letum, sed tota serenum
Accipit et citra medium latus eminet ingens.
Silva antiqua retro, duplicis confinia claudens
Vallis, habet campos vinetaque dulcia visu.
65Arboribus virgulta satis et rura virenti
Gramine florescunt. Prima sub fronte levatur
Marathon et circum fastigia tollit in Euros.
Tum quoque Ventidius, primum qui bella feroci
Incipiat turma, paulum qua visa crepido
70Est dare progressum, contra fera menia Parthum,
Eligitur sublimis eques, quo fortior armis
Nullus adest Martis, seu tu castella ruinis
Vertere, seu fossas iubeas transire profundas;
Impiger, impavidus, presto quocunque licebit
75Impiger, impavidus, presto quocunque licebit
Acclamare virum; tantum decus eminet illi.
Tum volucri sublimis equo circundare campum
Gramineum, claris sicut splendebat ab armis.
Iam novus hic auctor flagrantes bella cohortes
80Provocat, insertis acies umbonibus ultro
Advehit, hostilem certantes rumpere ad urbem;
Precipites iubet ire viros agmenque coercet,
Quo, simul ut clangor tenues perdividat auras,
Concurrat prelata manus murosque paventes
85Insultet, qua fronte patet via prona ruinis.
Sic, ubi Trinacrium forsan per prata iuvencum,
Cornua cui tota nondum crevere corona,
Sed pleni tumuere thori, lumenque protervum
Irrubuit, fortique cadunt palearia collo,
90Aspexere lupi, rabie stimulante fameque,
Corripiunt in plana gradus hostemque superbum
Impasti cum strage petunt; tamen ille tremendus,
Attollens immite caput, stetit asper et ingens.
Nec minus omnivago rapitur fera turba tumultu
95Menibus arta suis, postquam fulsere volucres
Illicet in Zephiros et prelia seva parari
Vidit, ab aeriis fremitans circundata muris.
Ethereas passim turres tum Partha iuventus
Occupat et scandit supra fastigia raptim
100Irrevocata manus. Voluit tamen ante patentes
Ad campos exire ferox rursusque cruentum
Certamen tentare mali, per pectora fixis
Ensibus, augenti labentia stagna cruore.
Sed mesti tenuere patres, tenuere marite
105Cuntantes in fronte domus. Iam Fata vocabant
Supremum venisse diem, quo lapsa potenti
Marathon imperio caderet surgente ruina
In cinerem per inane putrem, quo fidere letis
Admoneat Fortuna bonis blandisque per orbem
110Non homines debere nimis casumque timere.
Quid modo Gradivum populus, vesane, furentem
Romuleis inferre paras? Quid cruda capessis
Nunc exorsa, miser, tanti discriminis? Ecce
Usque adeo parere piget? Nil cede nefasta
115Excutere imperium poteris Latiale profecto.
Dii Superi vetuere palam; Fortuna per omne
Excursans, miserande, solum, dare gentibus orbem
Apparat Hesperiis; tibi tu modo consule pacem.
Nec mora, continuo sed tum fragor omnis ab armis
120Intonat; intorte sevum sonuere per auras
Ingenti clangore tube lituique canori
In facinus movere manus, campique tremiscunt
Et nemus et colles, et vallis opaca remugit,
Et cautes gemuere simul, sonitusque virorum
125Tollitur. Ipsa soror Martis quoque seva cruentis,
En Bellona, rotis veniens rumpensque per agmen,
Robore sanguineum quassat stridente flagellum,
Flebile bellorum signum; celeresque iugales
Impius ire dedit, totos spumare furores
130Verberibus perstrinxit atrox, in castra pererrans.
Ergo exultantes pariter fremituque sonoque
In muros prelata phalanx, umbonibus una
Consertis, duxere gradum; peditesque, profundum
Ut vallum videre, simul prosternere fossas
135Luctantur de more cavas, transire parantes
Intendunt equare solo; pars altera retro
Prevalidos arcus omni curvamine tendunt.
Copia telorum mundo Peana micantem
Nubit aborta palam; sursum fragor evolat ingens;
140Undique fit murmur, plangunt convexa rigosa
Et campis fugere fere; latuere volucres
Haud parvo terrore iugis ramisque per umbras.
Nec minus audaci muris inclusa iuventus
Parthica Marte calens, ingentia saxa levatis
145Turribus intorquent supra fulgentia conis
Arma, super clipeos refluo stridore sonantes.
Ille Pharatronias iaculatur viribus ornos,
Hic trabibus quernis, acies qua torva feroxque
Estuat et volucri certat munimina saltu
150Impugnat furiosus agens, ferrumque nefastum
Evolat excussum, lunari missile ab arcu
Dividit et Zephiros; rigidos sudibusque molares
Commiscent, pariterque rotant, pariterque laborant
Desuper ardentes. Sevo clamore remugit
155Urbs tum femineo; credas nudare capillos
Has quoque purpureos, et candida pectora palmis
Marmoreis livere puta; gelideque puelle
Clam thalamo latuere domi, fratresque patresque
Interiore loco lugent, pactosque maritos,
160Heu, penitus tanto merent sevire tumultu
Et dare magnanimum crudo certamine pectus.
He, quibus est ingens audacia scandere vallum
Et sexu meliore calent, rapuere furentes
Postibus arma virum, vultu et mansere superbo;
165A pinnis misere sudes volvere minantes
Iam rigidas cautes hostesque tumore tremendos
Impavida stravere manu; timor ipse refugit.
Qualiter, Idalie Veneris cogente furore
Condere sanguineum circum precordia ferrum
170Coniugis et nati facinus sub nocte nefanda,
Lemnides, audaces defendere menia, magnis
Cum saxis torsere faces sevasque ruinas
Hostibus, ut Iason, tantis notissimus ausis,
Emonia pelagus religens crudele carina,
175Ivit ad auratum vellus funebre tiranno;
Taliter impavide forti conamine contra
Nempe Marathonides adsunt certare parate.
Dulce putant tanto vitam pro solvere bello,
Dulce putant celebri mundo se vivere Fama
180Et patrio pugnare solo, monstrante periclo.
Mars autem Otrisius quatiens per cunta iugales
Crimina verberibus, madida metuendus ab hasta
Sanguine fumantes, haud tardius ire sinebat
Impius; imo, truces agitans resonante flagello,
185Monstrat adesse nefas, totos spumare furores;
Impellit vesanus equos, rapidasque catervas
Inclita montani pulsantes opida valli
Efferat, et turmas ingenti cede cadentes
Asperat, exultans nullas cessare ruinas.
190Heu miser! En, clara veniens a stirpe Metelli,
Indole sidereus, sed plus virtute serenus
Lucius, audaci correptus imagine belli,
Dum forsan paulum socios secedere fossis
Prospicit: "Heus!" geminans, "Comites, quo tenditis?" inquit
195"Nec via nostra retro; mecum properate, cruentum
Gradivum staurate truces, turbate lacertis
Menia prevalidis. "Dixit; post impiger ultro
Ad muros irrupit iter clipeoque molares
Excutit ardenti magnos; et, vertere tentans
200Cunta, furit; nullusque pavor, sed et inclita virtus
Stabat in hostiles audax exire catervas.
Venerat ad pontem, gemina qui turre sub altum
Ethera consurgens, sevo certamine cogit
Cedere Romanos: "Raptos date protinus ignes,"
205Intonat, "imbelles propere conburite portas;
O agite, o socii; facibus concurrite. "Cedens
Ecce pavet scelerata manus; fastigia pulsi
Deseruere metu, trepidant formidine segni
Degeneres Parthi. Iam dicere plura parantem
210Aspicit infandus Lidon, dum forte per auras
Torserat Etheum iaculans hastile fragore.
"Non licet auxilio Latii rapiare Tonantis;
Evades, moriture ferox;" pariterque nefastum
Librat ab ingenti telum munimine contra.
215Non vagus error habet cursum, nec vana minatum
Missile prosiluit; sed tu, Fortuna, dedisti,
Proh, vulnus letale viro. Qua parte catene
Colla tegunt, immite means, obstantia fregit
Vincula toracis nudaque in carne recepta
220Transigit, heu, iuvenis nervos cum faucibus hasta.
Procubuit miserandus humo, vallante tumultu.
Tunc omnes clamore fero fremuisse Quirites
Et pariter pugnam fuit instaurare cruentam
Sevius. Ecce ruunt, valido quoque milite muros
225Impugnat furiosa manus; dolor ipse tremendos
Asperat in bello; torquent immania dextris
Robora silvarum, fragor evolat undique; turme
Undique bellantes certamina seva lacessunt.
Impia non ultra potuit sufferre iuventus
230Degere sub claustris hostesque ferire remotos.
Menibus erupit iam non revocata parentum
Iussibus; imo furens alterna in vulnera gaudet
Oppetere et tali solacia iungere morti.
Ergo sanguineum staurant in ponte tumultum
235Et mixti fecere nefas; tunc ensibus ensis
Frangitur, et penne conis cecidere volantes.
Saucia consertis ferit hic mucronibus audax
Pectora; funereo scrutantur et intima iactu
Huius; et alter agens transverberat ille parantem
240Tollere in audacem ferrum letale cohortem.
Prelia non aliter confuso Marte nefastum
Agmen Amazonium gaudet per cunta movere,
Sive sub algenti glatialis Strimonis unda
Sistat et alternis confundat cedibus orbem,
245Sive per arma ruens campos populetur et urbes
Tracibus et Scithie properet perstringere ferrum.
Illico Ventidius, rumpens per tela per enses,
Immiti feritate vagus: "Iam prendite pontem,
Prendite," conclamat "gladio certate cruento,
250Barbareum truncate genus; mora nulla, Quirites;
Ausonium vulgate decus roburque potentis
Italie; celerate, viri. "Simul ipse coruscum
Fulminat attollens ferrum letale per auras.
Ecce autem summis volvunt immania muris
255Saxa truces, truncosque rotant, cautemque sudesque
Excutiunt; stridore tonant super arma molares.
Ignitas iecere faces et lampade passim
Volvitur ignis atrox, fumi caligo virosque
Occupat, et ceco bellatur turbine Martis.
260Mortibus alternis nullo discrimine turme
Funestant per bella diem; sic gloria palme
Precipitans mundum furiosa cede trahebat.
Dum petit, heu, forsan validis cum viribus hostem
Albon, vel, insertans vulnus crudele ruinis
265Gaudet anelantem retro propellere gentem,
Truncat amica ferox sparso cum membra cerebro
Pantracis, a Gallo nuper qui venerat orbe.
Alter inauratas dum rumpere vertice cristas
Huius et, amenti revocatus robore, gestit
270Immanem bellare virum sibi multa minantem,
Occidit, effossus precordia vulnere fratris.
Sic quoque sunt multi civili sanguine sontes;
Sic temerare vocat dextram Fortuna cruento
Turbine tam Latias quam Parthas cede furenti.
275Ianque erat ex omni collatum flebile parte
Certamen ferale viris; latera alta fatiscunt
Pontis et a cuntis gemuit compagibus alto
Pondere bellantum; tandem calcante virorum
Mole parum nutans, subito per inane fragore
280Frangitur in multas, Fatum miserabile, partes.
Protinus imbutas frigenti gurgite fossas
Usque tenus summo convexi margine valli
Occubuere pares Gethici mixtique Quirites.
Sic ubi se horrenti Boreas propellit ab antro
285Immiti cum fronte ruens, cui nullus eunti
Obvius est auris audax occurrere fratrum,
Equoree cecidere simul cum quercubus alni,
Ulmus et obscure funebri fronde cupressus,
Forsitan in planum si mons urgentibus Euris
290Corruat, et veteres gemuerunt folibus umbre.
Per vada fossarum gelido stagnantia fonte
Mergitur armatus miles Latialis et isdem
Barbarus. Ah! Paucis unda iactare lacertos
Profuit; hic, magno luctans superare labore,
295A mediis inclusus aquis lassatur et infra
Stagna subit vitamque miser cum Sole benigno
Perdit et in fundum pergit moriturus aquarum.
Omnibus ecce procis Mathon prelatus Etruscis,
Dum tua flagranti connubia poscit amore,
300Saltibus Emonie virgo celeberrima Taspe,
Noscere iam celos docto genitore superba,
Dum qui litoreis levam porrexerat herbis,
Letus ab instanti sese evasisse periclo,
Carpitur a paupo plantis, quem gurgitis unda
305Occupat; et mixti gelidum tenuere profundum.
Sub vada turritos urbis cingentia muros
Occubuit miseranda phalanx. Solacia tantum
His iunxit Fortuna malis: frigentibus undis
Naufraga turba natans, hostem dum vincere tentet,
310Exercet mortale nefas odiumque cruentum
Provocat, et tali gaudet succumbere Fato.
Multi autem iuvenes compactam frigore sevo
Per glatiem fecere viam, tam sorte nefasta
Hunc casum monstrante virum, campisque potiti
315Deseruere lacus; hument aspergine membra.
Delius Oceano roseus demerserat ignes
Interea summi de cardine lapsus Olimpi,
Lunaque purpureo radiabat in ethere cornu,
Cedere cum campis odio calcata nefando
320Turba coacta virum, repetit tentoria passim.
Ventidiusque, querens fatis casuque suorum,
Ibat et occiduis plangit Peana sub undis
Mergere se citius, flagratque in luce reducta
Rursus ad ambiguum penitus concurrere Martem.
325Sic quoque Campanus valida cervice iuvencus
Indoluit fugisse diem radiosque comantes,
Prelia cum notis dimittere cogitur arvis
Interrupta ferox, pugnam vitante magistro
Iam redit et, gestans immitia colla cruore
330Uda quidem sparso, seva sub mente superbit
Et noctem transisse cupit, Clariumque nitentem
Optat, et incandet ceptum comprendere bellum;
Ut modo Romanus miles, ventantibus umbris,
Lucida purpureis gemuit lucescere celis
335Sidera nec pugnam totam fecisse profanam.
Lucius infelix alia de parte relatus
Ecce subit, comitum turba plangente per agros
Castra suo viduata viro. Comunis oberrat
Tunc gemitus cuntis; cunti, plangore levato,
340Iam lacrimis maduere novis. Sed mestus et amens
Incipit Antonius sevum proferre dolorem:
"Heu miser et nostri spes o preclara triumphi,
O Latii sublime decus, qua sorte nefanda
Stingueris ante diem? Celi que numina tantum
345Concessere nefas? Istisne virilibus ausis
Invidit Fortuna ferox? Generose, sub armis
Primiciis que tanta lues? Quod sidus acerbum
Sustulit et ceco te premandavit Averno?
Heu, tibi gaudentem, crudeli gente subacta,
350Cernere non licuit Romam, comitante senatu!
Proh miser, obscuras intempestivus ad umbras
Vadis et eterno flentes merore relinquis
Nos quoque Mavortis mediis in casibus. Heu, heu!
Crudeli de morte queror, pubente meatu
355Impia que iuvenis florentes ruperit annos.
Pallenti livore truces quid cruda, sorores,
Stamina, Tartaree, primo corrumpitis evo?
Si neque tranquille vos tempora tarda senecte
Visere perpetuo statuistis, numina, Fato,
360Dum furor Arthous Romanis surgeret armis,
Dum nos cum Parthis horrentia bella geramus,
Debebat superesse suis et Martia ferre
Prelia terribili semper furiosa vagatu.
Iupiter ipse deum vetuit moderator et astra
365Ethereis advincta plagis; tamen inclitus ardor
Ille tuus monimenta dabit quo sanguine campis
Nos sparso certare decet vitamque nivalem
Fundere per Scithiam, redeat dum plena triumphis
Sors Latio gavisa suo. Tu semper ad aras,
370Dum caput est mundi Romana potentia, sacras,
Numinis instar eris; quocunque movebimus arma
Desuper aspicies, calcans convexa Tonantis,
Mitis et auspiciis tutabere castra secundis".
Dixit. At interea, clare lucentibus astris,
375Turba virum magno pergens per devia luctu
Lustra, per anfrattus volucrumque cubilia passim,
It nemorum truncare trabes celsamque cupressum
Facturam de more piram. Tunc ergo bipennis
Arboreis inserta locis prosternit in imum
380Equoreas in valle satas pinusque, vetustam
Congeriem platani, generataque montibus atris
Exculus occumbit. Quercus gemuere cadentes.
Vitibus hinc ulmi munimina grata Liei
Splendentem videre diem; cum frondibus alnus
385Vadit in occasum. Spoliata cacumina montum
Excidium planxere suum, Nimpheque querentes
Agrestes flevere casas nemorisque ruinam!
Ast ursi gemitu lucos, et lustra protervi
Deseruere lupi; Satiri Faunique licentes
390Invidiam obiecere deis, tandemque, relictis
Collibus, in patulum, silvestria tecta gerentes,
Conveniunt campum, tenuis quem silva tegebat.
"Heu, precor, o Panes, et vos, vaga numina, Fauni,
Nayades arboree, vos florifereque Napee,
395Ramorum plorate casas miseramque ruinam!
Non facinus, non livor agit succumbere sacrum
In nuda tellure nemus, quo furta tuetur
Dulcia Amadryadum per devia lustra cavosque.
Officium iubet esse pium; plangetis et ipsi
400Ingenti pietate ducem; nunc ite benigni.
Altera et indigenas teneat vos silva serenos".
Tum genus agresti divorum plana receptum
Numine, compulsum tandem pietate precantis,
Non ultra indignans, placida cum mente quievit.
405Iandudum arsurus postremis ignibus astat
Lucius infelix, et cominus ara favillis
Tollitur; umbrifero caligant gramina fumo
Circum castra fero lugentia funera plantu.
Ergo piram condunt Latio de more gementes
410Fragmine silvarum; post illicet arma potentis
Exuviasque viri et corpus miserabile demum
In mediis posuere focis, flamamque vaporant
Roribus Eois, genuit quos mitis odoris
India corticibus tellus et iuncta Sabeis,
415Queque madet longis interflua Gangis in Haustrum
Cursibus et pelago que permanet inclita Rubro.
Inde pater, spargens undantia vina per ignem
Funereum sacrum, solvit sic ore profari:
"Nox quoque, que cuntis prebes animantibus almam
420Cum digna pietate quiem, sanctissima vite
Ocia mortalis; vos, toto lucida celo
Sidera, perpetuo que curritis alma vagatu
Etherei convexa situs; tu, Cinthia, gaudens
Seu cum, virgineis lustrans ornata pharetris
425Dindima, cornifero telum iacularis ab arcu
Et iuvat in torvos hastam torquere leones,
Exuviis gavisa vagis, seu sistis Averno
Nigranti sponsata deo reginaque sontum
Maxima Tartarea resides in sede, iubesque
430Rumpere pallentes hominum fera fata sorores,
Seu mavis, Sicule cum sis reditura parenti,
Lampade prefulgens tremulos dare montibus ignes,
O, date supremo facilem vos funere cursum,
O, precor, oranti noctis prebete favorem,
435Adventate focis! Et, Tellus, optima matrum
Numina cui ponti, terre, celique deumque
Rector et Elisius debet cecumque Baratrum,
Accipe devotos cineres hos, accipe: condas
Visceribus sacrata tuis, avidoque recepta
440Cunta creata sinu. Tu, qui modo talibus ardes
Ignibus, o iuvenis, seu vadis ad astra Tonantis
Et visis convexa poli, qua Iupiter astat
Arduus ingenti cum maiestate tremendus,
Vel, si Cesaribus celo coniunctus avitis,
445Aspicis Ausoniam nondum de morte gementem,
Seu geris aurati currus temone iugales
Eoos poscente deo, lacrimantibus adsis
Numen et augurium certamina seva tenenti
Pande salubre, precor; primordia dirige Martis,
450Si tibi Gradivus, Latialis origo triumphi,
Prebuit, Otrisiis non aspernatus in oris,
Te comitem belli: nomen tam nobile gestis.
Nec tua frigentis Scithie si membra recumbant
Fossa querare locis patrio privata sepulcro;
455Nec tamen, Ausonia tua si non funera pompa
Cetu nobilium toto comitante, senatu
Et matrum turba, tollantur, maxime miles,
Mereat umbra, precor: placidum te poscimus aris.
Nam pater Oceanus quacumque perambulat orbem,
460Qua Sol splendenti lustrat cum lumine terras,
Est hominum gentile solum". Sic flebilis orans
Extitit, et cunti simili cum voce precantur.
Interea totis Somnus se credidit alis
Ire super populos et, lassa laboribus atris
465Membra fovens, Latiis se tum merentibus offert
Illicet, et, torto cornu quater ocia clangens,
Procidit umbranti passim tentoria nube.
Miles, ab obscuri correptus imagine Somni,
Margine Sarmathico, flamis crepitantibus are,
470Summisit lugubre caput luctusque virorum
Paulatim summovit iners. Tum tota solutis
Pectoribus stat mesta phalanx cineremque remittit
Nocturnum staurare focum. Silet atra soporis
Silva feris; nigro tenuere silentia lustro
475Antra simul; ramis volucres cubuere iacentes.
Ve miseri, quotiens, dum languida membra quiete
Somnus habet tenui, subitum per opaca cruenti
Expavere nefas belli, pontemque vadumque
Ire vident trepidi! Rapit hic, cum forsitan hostem
480Spectat adesse, trabem; ferrum tenet alter inane;
Ille ruit preceps; mortem fallentibus umbris
Horret et alternis miles ferit ictibus auras.
Sic quoque nocturnis species mentita figuris
Ludit anelantes inter tentoria valli.
485Non tamen ista viris requies donata sub altis
Menibus inclusis; sed, cum Nox alma coegit
Ponere devotum tot discrimine Martem,
Bellorum scelera et casus altasque ruinas,
Heu, tepido undantes tabo, subiere penates,
490Mundum conquesti miseranda sorte labare
Et socios mersisse vadis, et forte queruntur
Talibus audaces Scithicos stravisse procellis.
Livida pallenti veluti furiosa veneno
Tigris ad Hircanum cum formidabilis antrum
495Torquet iter fugiente die, que prelia tauris
Hactenus in mediis commiscuit ardua campis,
Infanda stimulante fame, <et> tamen inde, iuvencis
Et Mauro confixa truci, sua vulnera lambens,
Impia sanguinee religit post saxa caverne,
500Urbe dolor tota dudum miserabilis errat
Iusticiumque fuit populo; stat flebile vulgus,
Et strident plangore Lares, ut strage cruenta
Tot pariter cecidisse viros comprenditur illa.
Robore defecti trepidi et merentibus annis
505Caniciem tetro correpto pulvere sacram
Fedavere senes; vivacia tempora voce
Testantur querula; tali superesse malorum
Sorte gemunt crudoque vident certamine natos
Occubuisse palam; passim merore gravantur
510Turba patrum; nulli domus est discriminis expers.
Non ego lugentes ausim numerare maritas,
Funera non matrum nati lamenta sonare
Merentum miseri crudeli cede subatti.
Inter cunta ruens, generoso pectore Mauna
515Haud Scithico de more gemit pulcerrima fratrem,
Sed tum, candentes iactato crine per armos,
Ibat sidereum laniata miserrima vultum
Et decuit turbasse genas et pectora palmis
Lucida marmoreis. Tandem sic voce querenti
520Explicat orsa sono: "Divum pater optime celi
Et vaga Nox, mundi infelicis conscia luctus,
Et vos o passim que curritis astra per orbes
Ethereos, Ecathe trivio clamata parenti
Dicite: germani quonam modo membra iacentis
525Sunt inhumata solo? Qua se regione receptant,
Quove ferar miseranda loco? Tua forsitan umbra,
O frater generose, michi peregrina pererrat
Arva, deesse querens vidue suprema sororis
Officia, et meres tua candida stare sub undis
530Corpora mersa, miser. Germana sed ipsa superstes,
Heu, vivo spectoque diem, predulcis et aura
Etheris ecce fruor? Pietas hec illa sororis,
Illa sororis?" ait "Sic te, miserande, fefelli!
Nunc michi deserte, nunc est spes nulla futuri.
535Cur ego longevi plangebam funera patris,
Et Superis lamenta dabam Fatoque Iovique?
Ipse sui leto finivit quippe dolores
Atque deos miserere fuit, carissima mater,
Felix eternis non conservata querelis.
540Si michi blandus amor fratris, si dulcis imago
Nec gero marmoream crudo sub pectore cautem
Nec gero cum Tauro coniunctum Caucason, estu
Vel mare ferventi, si sum memor ipsa meorum,
Vado equidem. Queram per cesa cadavera corpus
545Et lacrimis augebo lacus; nec pabula vasti
Esse feris pelagi patiar mea membra dolentis.
Sed quid tanta fero demens? Quo tramite pergam,
Quemve gradum superabo vie, pallentibus umbris?
Hostis ubique foras, motus nec pervius extat.
550Iam melius finire manu spiramina vite,
Heu, valeo! Lucos cesso tabentis Averni
Visere crudelis; Stigios portabor ad amnes".
Hec dedit, et tandem rapuit miserabile ferrum
Intorquensque feras acies, et pallida leto
555Ora tulit: "Frater, frater, te prosequor, ecce"
Dixit, et inserto gladio precordia fudit.
Ruperat interea summi per robora valli
Actius infelix et longa etate gravatus
Rapturus pia membra pater, si membra iacentis
560Inveniat nati forsan demersa sub undis.
Ergo ubi funereis nocturno tramite campis
Non ausus planxisse palam, non alta sonare
Tum lamenta senex se credidit. Ora querelis
Heu tacitis sic solvit atrox: "Pulcerrime nate,
565Nate michi misero nimium dilecte parenti,
Qua modo parte iaces? Qua te tellure cubantem
Morte patrem portare iubes? An gurges aquarum
Teque vadum servat, vel volvitur umbra profundo
Amne querens liquisse diem, genitoris et ulnas?
570O tantis afflicte malis, tu carperis unda
Equoris an rapidi? Nutris neu corpore monstra?
An te confusa perquiram cede virorum?
Sidereos claro rorabo gurgite vultus?"
Dixit, et ingenti membris surgente dolore
575Concidit herbose miserandus margine ripe.
Post quoque, paulatim sensu redeunte, levavit
Languida membra solo, senio confectus inerti,
Et, per opaca means, gressum movet ecce trementem,
Dum miser aspersos crudeli sanguine campos
580Intrat et, informes calcans sine lampade truncos,
Lumine sed tantum Phebes adiutus aborto,
Ibat et "O," dixit "veniam donate parenti,
Quas, umbre, modo calco means. Non ipse profanus
Advenio Manes, nec vos revocare laboro
585Horridus, heu, vates gelida tellure iacentes.
Natum quero meum socia iam strage profusum.
Parcite, si ledo;" dixit, "pietate vocamur;
Forsitan et vestrum parili commotus amore
Infelix genitor - detur modo posse facultas -
590Festinabit idem". Sic umbras ille vagantes
Mulcebat dictis. Tandem, per corpora vadens,
Ora virum passim dextra scrutatur inermi;
Hunc tenet, hunc volvit; galeas per prata comantes
Versat inops sensus, vultusque cruore gelato
595Vi quoque frigentes sursum tollebat anili,
Dum cupit extinctum merens sibi tradere natum.
Cespite gramineo, paulum qui distat ab umbra
Arboris ornifere, retinens sua colla cruentus
Stabat Amus, luctans animam migrare per auras.
600Tum pavet hostilem credens remeasse tumultum,
Et gemitum tenuem, misera qui morte natabat,
Conatus pressisse fuit. Post vero dolentem
Ut lugere senem querulaque et voce vocantem
"Nate, michi," novit veteris vestigia patris;
605Inde, caput paulum tollens, "Miserande" profatur
"O pater, hac serie non hac tua pignora queras.
Heu ego iam vidi sevo certamine Martis
Occubuisse vado, stagnum qua quercus opacat".
Actius infelix, postquam vox ivit ad aures,
610Attonitus maturat iter, volucrique recursu
Venit ad extremi ripam iam marginis altam:
"Quisquis es, o nostrum iuvenis miserate dolorem,
Quisquis es, heu, iubeas, si quid mea cura iuvabit".
Ille parum lacrimans dixit: "Per funera nati
615Tristis adoro, senex, per lucida sidera celi,
Que miserum fugisse piget, narrato sorori
Qua iaceo prostratus humo; dic ignibus urat
Artus funereis, cinerem dic colligat atrum,
Quando ego mortis agor stimulis per pectus acerbo
620Ense meum fixo. "Toto post languidus ore
Corruit, et gelidis flatus se credidit auris.
Mox miser, acrem mortem conquestus amici,
Ibat ad ostensam iam dudum gurgitis undam;
Tum caput acclivum, Luna monstrante, iacentis
625Prospicit, heu, nati! Subito torpore moratur,
Mensque fugit pariter; tandem, redeunte dolore,
Carpit iter, natumque suis miserabilis ulnis
Tollere ter cupiens cecidit ter fusus arena
Infelix senioque gravis victusque dolore.
630Inde, caput blandis sumens deforme lacertis,
Oscula dat nato, dulci dabat oscula fronti
Largaque canitie miserandus vulnera tergit.
Inde ait: "specimen, decus, o michi dulcis imago,
O michi blanda salus, video qua cede cruentum,
635Qua video cede? Et vivit testanda vetustas,
Ista quidem vivit. Sic me mea Fata reservant
Impia; clamantem genitorem prospice, nate,
Prospice iam," geminat "nec me spernare vocantem;
Teque sequar quocumque meas, o flebilis umbra".
640Inde, piram statuens Scithico de more vetusto,
Contulit exuvias, galeam natique, ferumque
Insuper imponens ferrum lucentibus aris
Portat onus nati sparsum clarentibus undis
Admovitque focis: "Umbre Manesque vagantes,
645Sumite postremum genitoris munus amati,
Sumite, et unanimes pariter vadamus Averno".
Dixit et, intorquens oculos in morte natantes,
Prosilit ardenti moriturus pectore flame.