Folengo, Teofilo Mantova 1491 - Campese [Bassano del Grappa] 1544, agiomachia, agiomachia agiom. agiomachia (A. Rafanelli, 1898-1902)

¹
Sat gerras, satis et nugas: nunc arma, furores,
Eumenidumque luem; diras Phlegethontis et iras
Musa canes; tu gesta, canes queis, fulget Olympus,
Quasque Redemptoris pugiles meruere, coronas
5Expones orbi; lacrymis tu gaudia miscens,
Infandas caedes, sparsosque cruore triumphos
Innocuo releges. nunc Phoebi carpere flamen,
Castalidumque sacras labiis attingere lymphas
Musa tibi est opus. at quid ego? hinc procul ite sorores,
10Hinc et Apollo procul, vestrum mea fistula plectrum
Respuit. ipsa dolos Orci stygiumque Acheronta
Dum canet, astricolum dum grandia facta (pavescunt
Queis dirae) pandet, vos tantum caelica tecta
Quae colitis, plantisque polum calcatis eburnum,
15Vos inquam, angelicae mentes, modo deprecor ingens
Quod citharae robur praestetis, ut effera possim
Bella recensere, et caeli contexere palmas.
Vix in Christicolas almi descenderat aura
Spiritus, et casto firmarat pectora amore
20Spes, Fidesque, Trias toto cum lucet in orbe
Sacra; Redemptorem pleno depredicat ore
Coetus apostolicus, prognatum Virginis alvo;
Lethales mundo de protoparentibus ortas
Expungunt sortes, nostras et sanguine Christi
25Ablutas aiunt animas, initamque fuisse
Quam quisque optabat trino cum Numine pacem.
Utque fides robur teneat, miracula fiunt
Plurima, natura tristante, mirante sophia.
Ore uno at variis numerant magnalia linguis
30Caelica, stelliferi et penetrant arcana senatus.
Hos Persae Assirii Parthi Cretes Rhodiique
Sarmatus Ausonius Gallus cum Teutone Graius
Indus Iberus Arabs Getullus Scyha Britannus
Fronte stupent gelida, arrecta mirantur et aure.
35Iam claudi currunt, caecique vident et amicum
Defuncti ad solem tetris revocantur ab umbris.
Iamque magi occumbunt, moestus pallescit aruspex
Vatesque obscuris timidi occultantur in antris.
Sic Deus in cruce suffixus fulgescit in orbe,
40Sic de Cocyto propria virtute triumphans,
Ad se convertit gentes populosque feroces.
Sic Christo sacra thura ferunt, sic Numen adorant
A quo, per quod, et in quo terra creantur et aether.
Tu prostrata solo delubra profana videres;
45Tu magnum Phoebi tripodem, flammasque perennes
Calcari pedibus; divos contemnit inanes
Uxor cum sponso: pueri innuptaeque puellae
Infames Venerem, Iunonem, Pallada, Martem
Indignumque Iovem vocitant, cum sydera adusque
50Virginis extollant sobolem, cui certa salutis
Spes referebatur. quid plura? altaria vino
Et vivo redolere Deo: mendacia ubique
Etnica, et ire magis pessum. vetus error abibat
Sensim pectoribus, cum Iuppiter aethere pulsus,
55Gens ubi prisca olim misere decepta locarat,
Indoluit, graviterque animos accensus ob iram est,
Iura amissa fremens, et tot venerata per annos
Numina contemni e sceptro violenter abacti.
Nec mora; dispersum vario ciet orbe Deorum
60Vulgus in excelsam Tarpeiae virginis arcem,
Arcem terrorem, populis, collemque superbum
Barbaricis spoliis, auroque, potentia quondam
Quo romana alto deiectos culmine Reges
Ante triumphales palmae spectacula currus
65Saepius invexit, tumidum victore sedente.
Turbidus ora ferens tunc sic Saturnius infit:
Crebre equidem, Divi, iussi, res si qua poposcit,
Acciri laetos, nec nostra edicta querentes.
Haud tamen ulla, pater simul est in Tartara missus,
70Orbibus annorum tot iam volventibus, unquam
Incidit hac causa gravior, nec dignior omni
Concilio. neque enim curanda aliena feruntur,
In Veneris natum vel quam sit coniugis aequa
Ira meae, aut Paphiae questus, muliebria bella.
75Quin mea res agitur, nec fas dispendia nostra
Vos, mea progenies, nostri pars maxima, posse
Nescire. in commune nocet vis, impetit omneis.
Quam laetum regnare fuit, quam grata potestas
Dum licuit, tam moesta dolor nunc asperat ingens
80Pectora, sollicitam rapit indignatio mentem.
Vix potis effari sum, vix promere lapsus
Indignos superum. quid enim infelicius usquam est,
Aut gravius? Norunt Darius Cyrusque tyranni,
Clarus et immodicis opibus regnoque superbus
85Craesus, et invasor siculae Dionysius aulae.
Tum Iugurtha, Siphax ac Perses denique quotquot
Culmina in haec, nobis praesentibus, intulit olim
Martia gens rigidis insignes terga catenis.
Ergo etiam fortuna hominum nos casibus ausa
90Aequare, et Divos simili convolvere sorte?
Nam quis iam solitos altaribus addat honores?
Nostra quis accersat iam votis Numina posthac,
Pallidus aut iuret? cumuletque intacta per aras
Munera? fulmineos quis palleat aetheris ignes?
95Siccine nos tandem mortali urgemur ab hoste?
At neque centimanus Briareus, non Coeus, et ingens
Enceladus, quem motantem latus Aetna subinde
Deprimit, imposita aut quem lata mole coercens,
Vix domat Inarimis quassantem terga, Typheus;
100Non Othus insequitur placidos, ferus aut Ephialtes,
Anguipedes fratres, torvique, et in astra minantes
Vertice, et infensae proles temeraria Terrae,
Ter tribus ausa gradum sibi fingere montibus, Ossae
Pelion imponens, atque Ossan rursus Olympo,
105In superas sedes, defensas fulimine iusto.
Nunc obscura cohors, et inops, alta obsita sorde
Vexat, et audaci traducit Numina lingua.
Iamque adeo Ledaeus olor, niveusque Iuvencus
Obiicitur vulgo, repetuntur et aureus imber,
110Praedaque dardania, ac triplices sine lumine noctes.
Haud minus interea carpuntur vestra per orbem,
Facta, nec aetherii reverentia nominis usquam est.
Indecores sugillat anus, puerisque petulcis
Fabula iactamur humilis per compita plebis.
115Quid, quod et addictae, ac multo cum thure litantes
Descivere urbes ingratis ausibus ultro?
Ipsa mei, infandum, vagitus conscia primi,
Multo septa mari, centenisque urbibus ampla,
Creta, animos vertit. mediis Nasamones arenis
120Hirsutum sprevere pecus. iam deficit Elis,
Terrarum et medium Delphi, Lacedaemon, Athenae,
Argivique lares, Aegyptus Anubidis ara.
Cyrrha, Rhodus, Samus, et Cypri mollissima tecta
In cruce suppliciter suffixi numen adorant.
125En studia in populos, en nostrae praemia curae.
Indignas has ergo vices, ludibria Divi
Tanta feremus adhuc? et dissimulabimus aequo
Hanc iacturam animo? nec tandem ignava doloris
In iustam exacuet stimulus praecordia bilem?
130Excussus caelo, terraque, horrenda movebo
Tartara, et offensis poenarum perfidus orbis
Sat dabit, ac nostras multatus sentiet iras.
Haec dicens, Maia genitum vocat ore tonanti:
Vade, ait, et fratri moderanti tertia Regna,
135Regna tenebrarum, tristi resonantia planctu,
Sedibus eiectos superos, irrisaque Terris
Numina ab ingratis refer, et communia damna,
Quo mihi in aetherias ultrices protinus auras
Excitet Eumenides, horrentes colla colubris.
140Adsit ab extremo discordia diva recessu
Una, Erebi, propriis carpens sua viscera palmis.
Illae principibus stillent furiale venenum.
Corda agitent odiis pro maiestate Deorum,
Sectantum ut variis passim nova sacra, trucident
145Corpora suppliciis, Urbisque severa per orbem
Iussa tonent dominae, cogantque redire rebelles.
Haec, Natura pios animis quos sedula motus
Inseruit, demat, pietatis nomina nusquam.
Inter mortales serat aspera crimina tantum
150Dissidii, studiisque animos irritet acerbis.
Sanguinis arcta secet vincla, affectuque parentes
Exuat, ausa sequi galilaei dogma Magistri
Pignora commonstrent. contra trahat ante tribunal
Natus deprensos, nec prodere voce sororem
155Addubitet frater, fratres arcessat et illa.
Coniugii stet nulla fides, sit coniugis index
Coniux. iam valeat iucundum, et dulce recedat
Foedus amicitiae, Pyladen manifestet Orestes,
Nec ius hospitii maneat pro numine nostro.
160Paret Atlantiades iussu genitoris, et alas
Annectit plantis, et in aethera surgit apertum.
Despicit, alta secans, montes, terrasque iacentes,
Et liquidos campos, et plenis flumina ripis.
Est locus ad Sparten, alta caligine mersus,
165Pallentes nautas qua territat unda Maleae,
Taenarus horrificae fauces, ac ianua Ditis.
Amphitrioniadem perhibent hac Cerberum olim
Colla adamanteis constrictum trina catenis
Multa reluctantem, fugientem et lumina Phoebi,
170Invisas tandem superas traxisse sub auras,
Atque ideo rictu, horrendum latrasse trifauci
Dicitur, et rabidas sparsisse in gramina spumas
Cotibus in duris surgentia, nomen adepta
Inde aconita ferunt tetricis accepta novercis.
175Dirigit huc cursum Cyllenius ales ab alto
Sidens, amphractusque cavos, imosque recessus
Cernuus ingreditur, penetratque in limina prima.
Vix ibi remigium tollit, pressante volatum
Aere, perque Stygem sublustri lumine fertur.
180Ast ubi sulphurei venit Phlegethontis ad amnem,
Aspicit errantem nullo rectore per undas
Forte fatiscentem lembum, qui ex orbe catervas
Littus in ulterius magnas transferre solebat.
Incomposta iacent vela, abiectique rudentes,
185Effractus temo, fluitant in gurgite remi.
Ipse gubernator manibus post terga revinctis
Haerebat fixus scopulo, cui plurima vestit
Canicies impexa caput, longo obsita sordent
Ora situ, tristi manabant lumina rore.
190Tunc his Mercurius compellat vocibus ultro:
Nam quae causa Charon, quae culpa nefanda merentem
Impulit in fraudem, et nodis coniecit ahenis?
Cur squalent vultus, ac moestus defluit imber?
Ac velut alta pater suspiria carpit ab imo,
195Cui pridem extinctae succurrit prolis imago;
Haud aliter senior demissa fronte praefatur:
Atlantis facunde nepos cur rumpere vocem
Cogis, et indignos duplicas scitando dolores?
Non scelus admissum, verum inclementia sortis
200Evertit miserum, atque immani perculit ictu.
Usque adeo Dea saeva loco dominatur in omni
Omnia, iure suo late Rhamnusia miscens.
Illa diu postquam genus irrequieta volucri
Versavit, lusitque rota mortale, potentes
205Est aggressa Deos, et in invia regna malignum
Improba rupit iter, nostrumque hortata Tyrannum
Implicat immeritum vinclis, ea crimina fingens,
Quae quondam, cum magnum Alciden, et Thesea fidum,
Pirothoumque tuli tranare haec nigra fluenta.
210Fortior iis etenim, ac longe praestantior umbra
In caligantes ausa est descendere lucos
Nuper ab orbe. Iubar, multumque et numen in illa.
Extimui, fateor, nec sat sibi constitit alta
Mens specie superata, manus cecidere, nec ulla
215Tendenti ratione moras obtendere quivi,
Quam nec terrifici amphractus, nec torva sub ipso
Vestibulo variis vetuissent monstra figuris.
Cerberus horrendo defendens Regna latratu
Concidit aspectu, et cauda blanditus eunti est.
220Quin etiam ipse aulae Pluton regnator avernae
Palluit adventus inopinos, terruit illum
Fama procul tantum, at tunc consternatus ab alta
Sede ruit, tardas ubi vox est lata per auras:
"Pandite, quo subeat Rex inclytus, ostia Manes
225Continuo haec duri." sed enim cunctantibus illis,
Regia concrepuit mox pulsibus aerea quinis,
Ferratique ruunt postes, et robora vectis
Victa labant. tum immania protinus antra,
Et chaos aeternum, atque alti patuere recessus.
230Lumine et immisso patefactae ex fraude rapinae
Antiqua coram. violenti denique rapta
Sceptra manu. sese Rhadamantus et Aeacus abdunt
Qua magis in praeceps vallis contendit averna.
Aspera tum fora cessarunt, ac triste Tribunal
235Iustitio indicto. tunc intermissa parumper
Supplicia a miseris, et verbera dura quierunt,
Certatim caeleste iubar vitantibus umbris.
At Victor spolia ampla ferens, et amica tenebris
Tristibus eripiens prius agmina, in aethera purum
240Hinc abiit, superis postquam, lux tertia fulsit.
Talia dicta senem memorantem, et plura volentem
Addere, Mercurius media inter verba reliquit,
Ut iussit dolor, et patrui ad fumantia pergit
Tendere tecta trucis, ferat ut mandata parentis.
245Illum instaurantem labefacta offendit avernae
Limina forte domus, revocantemque agmina fusa,
Atque recensentem proprias in proelia vires.
Explicat Interpres data iussa, aversaque Divis
Saecula, nec solitas colier mortalibus aras.
250Hic magis exarsit victi violentia Regis,
Quem sua germanique duplex iniuria adurit,
Hortaturque paris molimina iungere belli.
Ergo impacatas magis efferat ante sorores,
Cerbeream elapsam quibus adiicit ore cruento
255Spumamque, rabiemque trucem, torvosque latratus,
Perque comas, et colla nigras cumulavit Echidnas,
Atque malum virus serpentibus addidit atris.
E mediis sed rapta rogis hastilia dextris
Ferre dat, hinc dictis feralibus instruit aures.
260Tum sua sanguineis lacerantem pectora palmis
Discordem ciet ille Deam, quam plurima munit
Lorica. humani pestis sitibunda cruoris
Egreditur quam dira cohors vestigia calcans
Consequitur, laterique haeret, asperrima primum
265Saevities, stillans ostentans sanguine ferrum.
Inde Tumor subit, ereptaque Superbia fronte,
Ambitiosus Honor iuxta, mox improba gressus
Tendit Avaritia. at pariter vestigia figunt
Discolor insignit quam tegmen Opinio lyncis,
270Atque Superstitio rugosa, et vertice cano.
Ultima vix comites aequat, vix membra movebat
Anxia Formido, riphaeo frigore pallens.
Tale, per amphractos stygios Atlanticus heros
Agmen, iter properans, ductabat ad aetheris auras.
275Postquam taenareos aditos superavit, et Orci
Ostia, Romulidum sese vergebat ad urbem.
Olli sanguineam pallam succincta Megera
Maxima dirarum, medio stetit aggere, et infit:
Hic mihi tartarei fas est complere Tyranni
280Iussa palestinas cogentia visere sedes,
Sedes cognatas, ac dudum foedere certo
Adiunctas. illic incendia volvere prima,
Illic prima novi conamina ponere belli.
Dixit, et igniferas super aera substulit alas,
285Immensosque maris tractus terraeque volatu.
Fulmineo legit, ac Syriae contendit in oras.
Continuo adversa properabat parte per altum
Aethera Livor edax, quem quondam ardentibus illa
Ditis protulerat thalamis, gelidoque sub antro
290Sanguine vipereo, simul artubus horrida partum
Paverat humanis infandum, nec tamen unquam
Impia par corpus dederant alimenta voraci.
Semper in ore sedet macies, et pallida semper
Exurit facies, quam tempore luridus omni
295Contristat color. interius se torva recondunt
Lumina, utrique quidem monstrum conforme parenti.
Terraram is cunctum nuper lustraverat orbem,
Ignificis passim studiis mortalia miscens.
Praecipue ille tamen regalia tecta pererrans,
300Sparserat incautas virus furiale per aures.
At tunc e dominae remeabat moenibus urbis
Forte sua, matri cum se tulit obvius aiens:
Tanta ne te genitrix tenuere oblivia nati,
Stirpis, ut hebraicae regnum, solimosque penates
305Me sine, dura, petas? illic mihi cognita sedes,
Antiquique lares, proprias ibi fiximus aedes.
Sic ait, et lateri materno filias haesit.
Tum simul intendunt, pariterque per aethera currunt.
Et iam rura procul victricibus insita palmis,
310Fertilis arva plagae, et sudantes balsama silvas
Thuriferumque vident nemus, atque ubi maximus olim.
Rex hominum divumque pater, qui temperat omnia
Ac regit imperiis late, sublime pependit.
Moxque propinquarunt colli, qui proximus urbi
315Instabat Solimis, divino funere claris.
Moenia ut ingressi, medias Dea saeva per umbras
Ostentant qua celsa minas solomonia crebras
Templa, orbis septena inter spectacula quondam,
Advolat, inseditque locum, quo callidus, arte
320Confisus stygia, humana sub veste, Tonantem
Subvehere est ausus tentator, pectore volvens
Ambiguos aestus, et sceptrum perdere raptum.
Extemplo Mystas crudelis miscet Erinnys,
Desuper, inspirans rabiem, insanumque furorem
325Contra Christicolas, quanto phoebea sacerdos
Daemone agebatur, casus consulta futuros.
Postiferos eadem mediam iaculatur in urbem
Arce sedens, placidis serpentes lapsibus angues.
Parte alia Livor nigris circumvolat alis,
330Et matrem superans, mentes magis asperat aegras.
Deinde venenatis rude vulgus hiatibus afflat,
Ut iam sopitos in cordibus excitet ignes.
Nec studia, ut solet, in partes discordia findit,
Consilia unanimes iungunt, pariterque repente
335In furias, odiumque ruunt, quos una Libido
Concitat, indomitum tamquam per cornua taurum.
Nec vero indigenum furialis pectora morbus
Tantum agitat, peregrina etiam male perculit idem,
Civibus admiscens, ceu cum vis ignea campos
340Missa per albentes, spatiis dominatur apertis.
Quos tulit Aegyptus sitiens, quos torrida misit
Cyrene, Cilicumque solum,, et celebrata poetis
Terra Phrigum, frendunt una, baccatur et ipsa
Libertina cohors, promiscua corpora bello
345Diverso servata, iugoque exercita longo.
Id genus ante alios avide argumenta furendi
Praeludens oblata rapit. pietate flagrantem
Clara sub accito iuvenem, miracula Christo
Dum patrat, aggreditur, primumque avertere telis
350Verborum levibus conatur, at ille refellit
Mox confidentes animos, iisdemque retundit.
Nam neque ab ore viri solito do moro loquelae
Humanae fluxere, magis sonus entheus illi.
Flumina enim sophiae manarunt larga loquenti.
355At furor in fraudum, superatus, vertitur arma.
Vanos effingit testes, furtimque subornat,
Insontemque reum furiato turbine raptat
In ius iniustum. insano clamore vocata
Protinus ad saevum Mystarum caeca tribunal
360Turba, senumque ruunt, pharisaeumque agmen, in altum
Grande supercilium tollens, ut plurimus hostis
Incurset portis, miserum magalia vastans.
Ille sed intrepide rabido stetit agmine cinctus
Ora per, ac oculos divino afflatus honore.
365Nocturnus quantum carbunculus ardet in umbris,
Lumina spectantum tam caligantia reddit.
Atque adeo prima repetens ab origine gentis,
Prisca patrum memorat facta et monimenta priorum,
Duritiem obiiciens, ingrataque pectora semper
370In merita alta Dei. paulatim in tempora currit
Proxima per seriem, quibus affixere patiblo
Demum ipsum Auctorem rerum furialibus acti
In facinus stimulis, communi sorte luendum.
Tum veris turbati animi, et male conscia corda
375Saevire, infremere, horrendumque infrendere tristi
Dente palam in iustum, clamantem "limina caeli
En video patefacta quidem, decimoque parenti
Dexter ad auxilium sumpto stat fulmine Christus."
His magis ac magis ardescunt, auresque malignas
380Obtundunt ultro, unanimi mox agmine facto
Moenibus eiiciunt, et sydera suspectantem,
Placantemque Deum sceleri, precibusque levantem,
Saxorum mersant, durum genus, imbre sonanti.
Is velut indignis foedatus morsibus agnus
385Candidus, innixus genibus, precibusque peractis
Deserit exuvias laceras, victorque triumpho
Aetherio primus potitur pugilum, inconsuetaque serta
Primus adit, quorum sub nomine gesserat omen.
Nec tamen hoc uno rabies vesana quievit
390Crimine, et innocuo fuerat contenta cruore;
Tartarei in reliquos dispergit turba furoris
Turbida relliquias, necat hos, a finibus illos
Exturbat patriis, non paucos raptat ad undas
Spumantis pelagi, spoliataque eiicit armis,
395Et docto rectore rate, ac rerum omnium egenos.
Sed neque nobilior fuit illa, aut tutior Argo,
Quae tulit heroas, rapturos vellera flava.
Ipse Deus Palinurus erat, Tiphisque per undas
Arma dedit, placidas efflavit spiritus auras.
400Gallica terra adeo felix, littusque, quod ultro
Excepit profugos, verique exordia cultus.
Haec ibi fundendi praeludia prima cruoris
Sunt data, materies velut acris in Aulide belli.
Dira sed a celsa dexpexerat arce Megaera
405Lymphati populi molimina, splene soluto.
Et quamvis illi caedes, odia aspera semper,
Iraque sit cordi, tamen "irritavimus, inquit,
Pectora dura satis, sat semina, fraudis abundo est."
At reliquae inferna generatae nocte sorores
410Patre Acheronte, lares urbis tetigere Superbos
Ut duce Mercurio, se se accinxere profundi
Reddere iussa Iovis, quin addere multa parabant.
Tum Nero Caesarea extremus de stirpe, cruentum
Exitium, pestisque hominum, invadebat honores,
415Et decus immeritus sceptri sub sydere leno.
Primum se facilem cunctis, et principis aequa
Corda vafer simulat, frontem, mentemque benignam.
Caecus in arenti stipula velut ignis operta
Vi serpit, patulas mox prorupturus in auras;
420Haud secus ille ferox incendia magna daturus
Urbis, et antiquam Troiae dicturus halosin,
Tempora temporibus servans, accommodat actus,
Carnificemque lupum vulpina pelle premebat.
Nondum epulas etenim protraxerat ille diurnas
425In multam noctem, scortorum accumbente corona.
Quadraginta nopos nondum sextertia iactu
Luserat, aurato nec Tybridis icerat undas
Verriculo, tyriis adnexo funibus idem.
Nondum argentatis per compita calcibus altos
430Ostentarat equos, nec prodigiosa pararat
Tecta, peregrinis passim splendentia baccis,
Immodicoque auro, ac niveo suffulta elephanto,
Urbis opus simile, atque imitatrix machina mundi
Versilis, hybernae pluviae labentibus instar
435Floribus a picta testudine, et unguine opimo.
Denique (nec propriae miseratus viscera matris)
Non truculentus adhuc replerat caedibus urbem.
Talem igitur regem per amica silentia noctis
Prandia ructantem cruda, indomitumque falernum,
440Volventemque novas caedes, certo agmine pestes
Invadunt geminae. tenui accendere favilla
Fel, iecur, ac animos, odiisque immanibus opplent
Ad mala materiam, et cui nutrimenta dedisset
Natura. aestiferis veluti Diomedis in agris
445Horrisono quondam taurus vexatur asylo,
Insita quem feritas facit et saevire iuventus.
Continuo heroes geminos, duo lumina, primos
Agminis aetherei ductores, ense malignus
Sustulit, et cruce; concordat plebs stulta tyranno:
450Hinc tamen externas virus furiale per oras
Funditur, et late serpunt contagia dira:
Regis enim postquam patuere edicta furentis
Impia, de medio pietas sublata fidesque.
Tum prius (infandum) Naturae dulcia vincla
455Divulsa, affectus, moresque oblita priores
Pectora, cognatum passim spectare cruorem,
Et tristes potuere vices, atque aspera fata.
Arguere ipsa pios, et prodere voce parentes
Proles ausa, pater saevae dare pignora morti.
460Non usquam fraternus amor, blandusque sororum
Nexus erat, neque sat connubia fida manebant,
Communesque faces. non sancta infracta stetere
Iura sodalitii, non hospes ab hospite tutus.
At delecta cohors, gens enthea, fida supremi
465Numinis interpres, caelestibus ignea flammis,
Atque instructa humeros non iam mortalibus armis,
Laeta fatebatur Christum tela inter et ignes.
Non illam potuere minae, meditataque duram
Supplicia ante necem, non maxima vertere coeptis
470Munera magnanimis, quin contra audentior ibat.
Non secus, ac si quis lymphis aetneia tentet
Exiguis demens superare incendia, vel ceu
Indomitae cautes mediis in fluctibus haerent.
Corpora, saeva quidem poterat lacerare tyrannis,
475Sed mentes domuisse nequit rationibus ullis.
Atque ut lernaeae feriente sub Hercule Echidnes
Caesa resurgebat auptu septemplici cervix;
Sic quoque sublatis aliis sub indice tristi,
Mox alii sanctum capiebant pectora numen.
480Quam numerosa seges bisseno ex semine quondam
Se tulit, aeternos latura in sydera fructus!
Post duodenus enim redivivi fata senatus.
Principis, inque polos reditus, linguasque facesque,
Iussa pererrato divina implere parabant
485Orbe, per aetheriam partiti climata sortem.
Lumina more aquilae qui fixit in aethera summum,
Partem Asiae, steterant Triviae qua mira per orbem.
Templa, adit. occiduas iubar affert frater ad undas.
Ast europaeae flammantia dicta Philippus
490Fert Scythiae. Alphites patriis versatus in oris.
Thaddaeus, fraterque Simon aegyptia regna
Lustrarunt, rapidis et persica laeta sagittis.
Ambiguus Thomas ustos transmissus ad Indos;
Pelle Lychaoniam ferro spoliandus acuto.
495Suscipit Aethiopes quondam mensarius atros.
Cui reserare datum superas et claudere portas,
Obtigit aetherio renovanda Seleucia cultu,
Atque veneniferum Pontum, Galatasque nivales
Visere, sed patriis tamen usque in finibus haesit.
500Germanus sed enim nostri qui carminis orsa
Excitat ante omnes, per Achaica sedulus arva
Caeleste aggressus verborum fundere semen.
Difficiles glebas scindebat vomere linguae,
Irrigat aetheriis et fontibus arida corda.
505Namque illi interea non admidanda loquenti
Prodigia abfuerant; aspirat conscius aether.
At Iovis inferni olim deturbata supremo
Caelo acies, generique infensa ac invida nostro,
His fremit inceptis, et cogitat effera fraudes,
510Crudeles fraudes, nimirum sanguine gaudens:
Forte heros placidas memorabat ad aequoris undas
Antiquos lapsus morsusque nepotibus acres,
Atque hominem tandem miseratus ut induit alvo.
Virginea Deus, ac mortali apparuit ore.
515Munera quae tulerint acti duce sydere reges.
Mira deinde canit patrias vulgata per oras.
Utque illum ingrati, scelus execrabile, cives
Respuerint, diris acuentes iurgia linguis.
Denique perfossasque manus, populataque duris
520Sentibus, et largo manantia tempora rivo,
Rite renarrabat, traiectaque pectora ferro.
Mox iubar e clauso redivivum marmore, dextrae et
Luce quaterdena reditus ad tecta paternae,
Inde hominum iudex rediturus, et ignibus orbis
525Machina terrificis foret ut casura supremum,
Sontibus in barathro, iustis sed in aree locatis.
Haec cum dissereret suspensa tenentibus ora,
Ecce volutatum mediis de fluctibus haesit
Littori arenoso, turba spectante, cadaver.
530Infelix iuvenis, sed mitibus editus astris.
Ut Pater, aspexit, sortem miseratus acerbam est,
Atque astructurus rebus hortantia dicta,
"Ergo, ait, hunc opus est reddam vitalibus auris,
Quo liceat rescire dolos, quasve improbus hostis
535Struxerit insidias, miserum dum pertrahit Orcum."
Dixit et exanimi lucem reparavit adeptam.
Tum iubet effari, quisnam, quo sanguine cretus.
Ille oculis lustrans, somno velut excitus alto,
Constitit, atque stupens longe nova dona, profatur:
540O quem te memorem, vel queis tua laudibus aequem
Munera tanta, pater? lumenque dulce tueri
Das iterum caeli, et rursus das carpere vitam
Post maris assultus Phlegethontis ab igne recepto?
Sostratus est macedo genitor mihi, inutilis annis
545Iam gravibus, cuius per te nunc cernere vultus
Fas erit, adveniens quem vix complexus; ab oris
Nuper enim Ausoniae remearam cursibus aequis.
Ac postquam patriae conspexi limina amatae,
Hic novus ignaras venit mihi rumor ad aures,
550Egregium esse virum, magnique Tonantis alunnum,
Dogmata qui tradat, nulli manifesta priorum,
Insolitamque viam monstret, qua sydera adiri
Pulchra queant, patrioque animi revocentur Olympo.
Tum vero ignotum quamprimum quaerere mirus
555Pectora fervor agit, nec segnior urget eadem
Puppe simul vectos, studiis quin talibus ardent.
Ergo iter arripimus dum carbasa provocat auster,
Et paribus laeti remis proscindimus undas.
Iam sensim prolaxa rates erat aequor in altum;
560Continuo adursi commiscent praelia venti.
Densatur caelo nubes, inopinaque surgit
Tempestas pelago, tonat aether, desuper ignes
Crebrescunt rutili; deprensis nulla salutis
Spes reliqua, attonitos, visu miserabile, vortex
565Protinus absorbet, rabieque extinguimur una.
Nunc utinam socios, disiectaque corpora ponto
Aspicere, atque pium lacrymis contingat honorem
Supremis praestare, iuvat vel sera querela.
Sic ait, et fusis moestus rigat imbribus ora.
570Fraude propagator fidei perculsus averna,
Ingemit, et supplex sustollit ad aethera palmas,
Ore pio fundens conceptos pectore questus:
O qui terrarum, quantumlibet abdita, lustras,
Nec quotus oceani consurgat in aequore fluctus,
575Te latet, aut libycas zephyrus quot proflet arenas;
Non cahos abstrusum fugit, insidiaeve profundi,
Aspice, summe pater cui sunt mortalia curae,
Aspice, turba nocens, Erebi turba accola nigri
Quas dederit strages, quam atrox averterit undas
580Sub stygias praedam, manuum monumenta tuarum,
Ad tua dum laetis percurrerit incita votis
Iussa, profanatos ardens extrudere cultus.
Collige disiectos, et frigida membra calescant
Igne iterum, vescique iterum communibus auris
585Annue, ut unum animis venerentur numen et aram.
Audiit Omnipotens orantem talibus illum,
Vixque ea fatus erat, cum propelluntur ad actam
Funera sepositam, toto palantia ponto,
Mox et tabentes salsis humoribus artus
590Pristina vis fovet, ac toto se fundere flammam
Corpore vitalem videas, roburque redire,
Sanguine vivifico gelidasque tepescere venas,
Luce vigere nova nuper torpentia somno
Lumina lethifero, demum persolvere linguis
595Grates, lustrali postquam maduere lavacro.
At quoque divinae prorsus rationis egentes
Expertesque ferae, modo quae praesentia norunt,
Virtutem sensere viri, nec inania iussa.
Maximus anguis erat, qualem non perdidit olim
600Pythius, unde tenet partum per saecula nomen.
Sive manu qualem superavit vindice Cadmus,
Cadmus agenoreus forma spectandus eadem.
Vel qui, post natos, spiris ingentibus ipsum
Laocoonta patrem implicuit, fuditque veneno.
605Hic ubi perspexit venientem, horrentia lingua
Sibila dat triplici, atque incestat hiatibus auras.
Diffugiunt alii pavefacti, et littora partim
Tuta petunt, superant alii formidine montes.
"Deiice triste caput iamdudum callide serpens,
610Ille iubet, quod principio, cum maximus orbem
Conflaret pater, erexsti, nigrumque venenum
Fudisti generi, ac lethalia vulnera nostro.
Pone minas iussus, feralemque exue vitam."
Dixerat, immanis mox colla tumentia ponit
615Bellua, detumuere, iubae, siluitque repente
Dirus ab ore sonus, lumenque elanguit ardens.
Continuo ingentem complexa volumine quercum,
Illisit sese, et gemitu nemus omne replevit.
Ast ego si pergam complecti singula versu,
620Aut dictis opera alta viri comprendere tentem,
Et septemgemini stagnantia flumina Nili
Exhaurire cadis ausim, et concludere paucis.
Quid referam (nam summa sequar fastigia rerum)
Nicaeae ut claris sub moenibus urbis, adesa
625Inter busta virum disiecerit agmen avernum
Luce, nefas, media solitum discerpere euntes?
Utque prece horrifico concusserit abdita motu
Viscera telluris tetrico sub carcere clausus?
Cum potuit vesana parens arcessere natum,
630Ut quondam Hyppolitum caeco acta Ariadna furore,
Dum fugit illicitam venerem inconcessosque hymenaeos?
Ast illam trusit Stygis aequum fulmen ad umbras.
Multa igitur post gesta, pios post ille labores,
(Summam namque diem monitis instare docetur
635Numine iam tacitis, et tempus adesse triumphi)
Denique apollineo deceptas Daemone Patras
Laetus adit, seseque animis in praelia munit.
Aversos, iterum infandas dare thura per aras
Infestus proconsul agit, multumque cruoris
640Fuderat insontum, plus fundere deinde parabat.
Cultus assertor veri, pietatis et auctor,
Haud veritus, tali compellat voce furentem:
Par erat Aegea, siquidem prudentia pectus
Sera tenet, cui non Caesar, non turgida Roma,
645Solus at arce Deus summa, qui temperat orbem,
Et mulcere dedit populos, et plectere sontes,
Auctorem te scire tuum, teque usque videntem,
Ac venturas iudicis implacabilis iras
Iam nunc exhorrere animis, ipsumque, repulsis
650Cultibus insanis, venerari sensibus imis.
Quis furor, addictos veris, ad inania iniquis
Cogere suppliciis, et perdere thura per aras
Daemonis? error erat soli satis impius uni,
Sat iactura tui, miseros cur addere pergis?
655Ardenti velut adiicias si Palladis imbrem
Vulcano, saevit magis irritatior aestus:
Haud secus, increpitus praeses, magis aggerat ignes
Irarum rabidos, torvoque haec ore locutus:
Tu ne ille Andreas, recutito patre creatus,
660Orbe vagus toto, tellus quem reiicit omnis,
Vana per incautum prodentem insomnia vulgus,
Et genus insuetum vitae, sectamque nefandam?
Respuit hanc orbis, mores odere priores,
Maxima Roma horret, spreverunt sceptra, iubentque
665Protinus abradi tantae contagia pestis.
Insuper (indignum scelus, aspra morte luendum)
Et violare audes summorum templa deorum
Sancta profanatis Herostratus alter in ausis.
Te monuisse quidem potuere exempla furentis
670(Si sapis) Aiacis, rapido quem iusta Minerva
Turbine sub scopulis semiustum afflixit acutis.
Adiecturus erat convicia plura, minasque,
Ni furor exundans, ut cum praeruptus it amnis,
Guttura rauca vetet, media inter verba relinquens.
675At pater huic contra placido sic pectore fatur:
Non equidem syria genitum me gente negabo,
Labilium contemptor opum, ac rerum omnium egenus.
Nam nec ulixeo feror ultro errore per orbem
Praedam aversurus, si spes effulserit auri.
680Aut alios mores, vitaeque aversa priori
Dogmata dum pando pleno vafer ore popellum
Nunc id ago ut ludam arte, nec enim mihi fallere quemque,
Innocuos cultus, et sacra severa tenenti.
Ast humana salus (animis ea cura recursat)
685Urget iter, suadetque pericula adire laborum,
Scilicet ut vulgem mortalibus hactenus aegris
Abstrusas res, atque alta caligine mersas,
Quas non Roma potens, non doctae nomine Athenae
Perspexere, adytis caelestibus eruta pridem
690Ipse sub humanis Deus attulit artubus, ipsos
Inter agens homines, dedit et manifesta sub auras
Haec arcana, deos, festas queis ponitis aras,
Daemonas esso nigros, mortalibus addita semper
Agmina, cultoresque modis ludentia miris.
695Ignibus addicent (fera praemia) denique Averni.
Haec mihi nequicquam cantatur fabula surdo,
Praeses ait, tamen ista tuis narrare memento
Frivola, nec sat digna, quibus tribuatur ab ullo
Ulla fides, carpant quae numina sancta deorum.
700Quin male multatum cunctarum conscia rerum
Fama refert ipsum, caneret dum talia, Christum.
Namque manus patriae patriis in finibus illum
Stipite (triste genus leti) affixere sub alto.
Ille salutifera decerptos arbore fructus
705Narrabat miros; veterem pensantia culpam
Robora; tum causas omnes repetebat ab ovo.
Equidem caho ausa refert patris infelicia primi,
Praevetiti rami malum exitiale nepotum
Faucibus, hortatus colubri, eiectosque parentes
710Triste per exilium, mox indignantis Olympi,
Adiecti foribus diuturna repagalia vectis,
Aetheria donec proles sublimis ab ora
Edita matre viri ignara, et spiramine sancto
Virgine ut e terra fuerat mortalis origo,
715Ferret opem tandem, miserata incommoda nostri.
Utque recens plastus plus aequo uxorius, alti
Praecepti oblitus, palmam ad ramalia quondam.
Extulit audacem, et dapis oblectamine dirae
Perdidit onine genus, contra sic illa paternis
720Parens imperiis, crucis ad venerabile lignum.
Tradidit ultro manus, ubi guttura tersit amaror
Felleus; ipsa etenim, fraudis viridaria reddens,
Captus et ipse dolis, ut nil non quadret ad unguem.
At velut hybernis pulsatur firma subinde
725Fluctibus incassum cautes, mediumque recurrunt
In mare caeruleae spumant aspergine nubes;
Sic mens auditis perstabat saxea duri
Iudicis, utque anuum deliramenta repellit.
Quin ipsum stygias memorantem rursus ad aras,
730Ac rursus vocat ille minis, atque acrius instat.
Ni faciat, poenas laudato, in stipite lentas
Cunctanti intentat, crucis et mysteria saevae.
Cui pater: Haud equidem tantis sacra robora demens
Laudibus efferrem, si me pavor ullus ab illis
735Perculeret pendere; nefas horrere probata.
Sed quoniam magis ac magis in libamina Divum
Improbus impellis, quoties aurora tenebras
Pulchra aperit, facieque nova nox humida pulsa est,
Unus inaccessam supremo vertice lucem
740Qui tenet, (hos luteos neque enim colit ille penates)
Solus cuncta regens, cui sunt proclivia cuncta,
Is mihi placatur taciti sub pectoris ara
Vilibus haud epulis adeo, fumove sabaeo,
Sanguine nec taurorum, hircive obolentibus extis.
745Nam matutino laetantur rore cicadae,
Flores replentur apes, rapta fera bellua praeda,
At Deus humano (mira o dignatio) corde
Pascitur, atque libens animorum in sede quiescit.
Huic ego sacra tamen niveum, et sine sordibus agnum
750Grata fero, neque enim hac acceptior hostia ulla est.
Hic ubi plebe pia fuerit libatus, in alta
Pectora traiectus, perstat tamen integer idem
Ut prius, illaesusque polo per saecula vivens.
Obstupet Aegea gryphos, aenigmata tanta,
755Qui semel absumptus plebeis dentibus agnus,
Integer extet adhuc, quanam ratione, vel arte
Id fiat, rogitat, subigitque minando fateri.
Verum Gordiacos renuenentem solvere nodos
Turbidus atque furens in carceris abdidit antra.
760Huc populi vis magna ruit, magna undique turba,
Quam novus ardor agit fidei, nova pectoris urget
Lustrati pietas, quanto solet aigmine quondam
Surgere in invisum, post plurima lustra, tyrannum.
Cum paribus studiis furit, et clamoribus aequis.
765Atque adeo caeso proconsule protinus ipso,
Comminuatque fores, claustrique horrenda bipenni
Limina perrumpat, gravibus ni concita dictis
Corda pater, mox et surgenteis mitiget aestus:
O genus electum, magni cui regia caeli
770Debetur tandem quod sordibus abluit unda
Nuper ab antiquis, et lux decoravit ab alto,
Parcite tartarea placitam miscere quietem
Seditione, pias scelerare in sanguine dextras.
Non haec ipse quidem nobis exempla reliquit
775Ille hominum sator olim, idemque redemptor ab Orco,
Dixit ubi infensis coram "quem quaeritis adsum."
Quin duris animos iam iam, si sors ferat, aptos
Fingite suppliciis, et vincite corpora mente.
Mortali tormenta manu quaecumque feruntur,
780Ingeniosa licet excuderit illa tyrannis,
Praetereunt, nubes Boreae ceu turbine pulsae.
At quae sub stygio patiuntur carcere sontes,
Nescia finis ea, et semper renovanda ministris
Manibus, ac miseras regnat mors viva per umbras.
785Has horrere licet poenas, quas fortibus ausis
Vitavisse, decens, necis et per vulnera pulchra.
Hac iter, haec, fas est nos per compendia adire
Victrices palmas, immortalesque triumphos.
His turbata pater lenibat pectora dictis.
790Interea exactis prodit sol aureus umbris
Noctis, et humanos radiis cirscumpicit actus.
Evocat Aegeas ferus ad sublime tribunal
Temnentem mortis, verbisque affatur amicis:
Noctem adeo te, curarum quae maxima nutrix,
795Commonuisse putem, ut melior sententia menti
Surgat, et insanis iubeat desistere caeptis,
Vana nec invisi replices praeconia Christi,
Quo tibi concilies Regis minitantia versus
Sceptra palatini, ac sancti decreta senatus.
800Multa super nostri connexus foedere amoris
Dona feres, multo cumulatus abibis honore,
Dum tibi (sic fas) cantetur palinodia, et urbes
His revoces graias, quibus artibus advena callens
Iamdudum illudis, cultus iam redde priores.
805Nam quae tanta animis tandem vecordia perstet,
Ut tormentorum medium moriturus in agmen
Sponte ruas, gaudens cunctantem accersere parcam?
Quod si durus adhuc pergas, nec flecteris ullo,
Si prorsus rigeas, et spreverit ardua cervix
810Utile consilium, nec places laesa deorum
Numina, quam laudas crucis aspera fata subibis.
Haec ait, ast acer contra sic rettulit heros:
Hactenus errorum tenebras, aeternaque flammae,
Supplicia, Aegea, miserans, clementius egi,
815Si qua sub obscuris tandem scintilla tenebris
Ureret ingenium, quae nec rationis egenti
Mortales ridere deos, aes, sassaque monstret,
Ut monitus, veras aras, et saeva videres
Ludibria atque dolos lemurum, quaque ardua ducat
820Semita ad aetherios felici sorte penates.
Nunc quoniam, miserande, tuae spes nulla salutis,
Quin medicam sine mente manum asperneris et artem,
Maternis veluti furiis vexatus Orestes,
Hostis apertus eris. Cruciatus sedula iam iam
825Impietas acuat, siculoque excogitet astu.
Hae mihi delitiae, hi fasces, quos tu modo manes
Iactabas, superi ditet me gratia Regis.
Tum vero Aegean longum furor, iraque mentis
Deiecere gradu, et scindunt rationis habenas.
830Saevit in insontem furiatus verbere multo,
Carnificumque vices exercet, equoque cruentum
Sublimi discerpit atrox, mox increpat ore
Lenior, expleta rabie, rursusque retentat
Vellere proposito pietatis imagine falsae.
835Illum (mirus amor) gravius tortoris adurit
Venturum exitium, ac tormenta manentia Averni,
Quam quodcumque ferat. brevium sunt ista dierum.
(Inquit) quae patior, tuus ast interminus ignis.
Iam resipisce, miser, melioremque arripe mentem.
840Tandem indignanti damnatur morte patibli;
Fune coercendus, quo mors productior iret.
Ibat ovans, velut ad convivia opima vocatus;
Ut plebs moesta vices doleat lacrimisque sequatur;
Ac ubi supplicium surreptum vidit in auras,
845Laeticia ingemuit, rupitque hanc pectore vocem:
Aurea crux salve, lignum vitale peremptis.
Nobile robur, ave, quod non felicia adaequent
Ligna Arabum, aut aris sylvae sacra thura ferentes.
Quidquid odoriferum regio flammata Canopi
850Nutrit humo, cedat, et quae flaventia rami
Poma tulere, unquam si quid dant carmina veri.
Tum nemora Alcinoi quondam celebrata per orbem.
Te divinus enim sanguis, velut indica gemma
Ornat, et a niveo decus ingens corpore adepta es.
855Hinc radias, flagrasque, animos simul allicis altos,
Aegris usque adeo mortalibus horrida quondam.
Ad te laetus eo, praedulci tractus amore,
Tu quoque (sic par est) venientem suscipe laeta;
Casibus et cures hominum raptum addere alumno.
860Hic velut alpheae quondam prope flumina Pisae
Corpora nudabant, grato exercenda labore,
Sic effatus ea, effoetos aevo exuit artus
Sponte sua, atque ardens in stipite brachia tendit.
Iam bis Phoebus equos eois solverat oris,
865Et toties fessos unda irrorarat ibera.
Ille nec interea flagrantia cessat ab alto
Pandere dona viris, monitusque emittere castos.
Ut moribundus olor solito iucundius ora
Solvit, et ipse sibi praeluget funera cantu;
870Sic quoque defecta senior iam voce profatur
Blandius, atque ipsi venienti comminus hosti
Quem fremitus, clamorque domo plebeius agebat,
"Ablue, proconsul, fera pectora fonte salubri,
Dum ratio, dum tempus adest, ait, atra, priusque
875Mors petat incautum, seu vindicis ultio caeli
Opprimat, et tumido poenas de pectore sumat.
Nam tu corpus humo nunc vellere forte caducum
Incassum meditere, manet dum spiritus aeger.
Carpere cur optemn tristes has longius auras,
880Qui iam mente polum lustrem? qui verser in aula
Aetheria? immensis ubi sol ardoribus iste
Vincitur. it sine nocte dies, nec menstrua, bigis
Luna nigris subvecta, vices et tempora mutat.
Stat tenor unus, idem fulget decus omnibus annis,
885Hinc timor omnis abest, adsunt felicibus usque
Civibus absque ullo exundantia gaudia fine.
Delitiaeque; fluunt iuges et casta voluptas.
Iam laetis oculis videor numerare novena
Agmina, perpetuo supra spectare decoro
890Regem ipsum, placido moderantem condita nutu."
Haec dum prosequitur, primumque aspirat ad axem,
Iudicis imperio, stimulisque impulsa piorum
Tortorum manus immeritum deponere duro
Stipite nixa diu, aut tellure refigere robur.
895At nec id ulla datur vel tangere posse facultas.
Frigidus audentum subito tremor arripit artus,
Et valida attractis horrescunt brachia nervis.
Sic placitum superis, atque exorare supremum
Hoc potuit munus, ne sarcina rursus adiret
900Corporis ima soli, nisi itura in viscera terrae,
Unde oriunda fuit, tanti sunt taedia vitae.
Olli ingens summo delabitur aethere lampas,
Quam nec mortales oculi sufferre, nec ulla
Corda pati quibant, mortalibus oblita culpis.
905His circumfusus radiis pater inclytus umbras
Terrarum exuperat, patrioque locatur Olympo.
Supplicio ex alto spolium exangue pependit.
Nobilis herois condit pietate decora.
Phoebus Achillei calcabat terga magistri,
910Mense sub extremo, qui nonus in ordine currit.
At saevum Aegean, dum volveret effera caepta,
In quoscunque novum iuvisset sumere cultum,
Larva foro medio, mediaque in luce, ministris
In mediis, rapuit torsitque nigerrima, donec
915Impius aeternos incurrit spiritus ignes.
Fraterno hic animi casu cecidere Stratochlis,
Sed tamen exemplum miseri sibi vertit in usum.
Cognatas exhorret opes, exhorret et ipsa
Facta viri, demum falsas procul abiicit aras,
920Ac se se veris omni cum stirpe dicavit.