Fracastoro, Girolamo Verona 1478 - Incaffi 1553, Syphilis, Syphilis Syph. Syphilis, sive de morbo Gallico, ad Petrum Bembum (G. Eatough, 1984)

¹
Sed iam me nemora alterius foelicia mundi,
Externique vocant saltus: longe assonat aequor
Herculeas ultra metas, et littora longe
Applaudunt semota. Mihi nunc magna Deorum
5Munera, et ignoto devecta ex orbe canenda,
Sancta arbos, quae sola modum, requiemque dolori,
Et finem dedit aerumnis. Age diva beatum
Uranie venerare nemus, crinesque revinctam
Fronde nova, iuvet in medica procedere palla
10Per Latium, et sanctos populis ostendere ramos:
Et iuvet haud unquam nostrorum aetate parentum
Visa prius, nullive unquam memorata referre.
Unde aliquis forsan novitatis imagine mira
Captus, et heroas, et grandia dicere facta
15Assuetus, canat auspiciis maioribus ausas
Oceani intacti tentare pericula puppes.
Nec non et terras varias, et flumina, et urbes,
Et varias memoret gentes, et monstra reperta:
Dimensasque plagas, alioque orientia caelo
20Sydera, et insignem stellis maioribus Arcton.
Nec taceat nova bella, omnemque illata per orbem
Signa novum, et positas leges, et nomina nostra.
Et canat (auditum quod vix venientia credant
Saecula) quodcunque Oceani complectitur aequor
25Ingens, omne, una obitum mensumque carina.
Foelix, cui tantum dederit Deus. At mihi vires
Arboris unius satis est, usumque referre:
Et quo inventa modo fuerit, nostrasque sub auras
Advena per tantum pelagi pervenerit aequor.
30Oceano in magno, ardenti sub sydere Cancri,
Sol ubi se nobis media iam nocte recondit,
Hac ignota tenus, tractu iacet insula longo:
Hispanam gens inventrix cognomine dixit:
Auri terra ferax: sed longe ditior una
35Arbore, voce vocant patrii sermonis Hyacum.
Ipsa teres, ingensque ingentem vertice ab alto
Diffundit semper viridem, semperque comantem
Arbuteis sylvam foliis: nux parva, sed acris,
Dependet ramis, et plurima frondibus haeret.
40Materia indomita est, duro et pene aemula ferro
Robora, quae resinam sudant incensa tenacem.
Dissectae color haud simplex. In cortice lauri
Exteriore viret levor: pars altera pallet
Buxea: at interior nigro suffusca colore est,
45Iuglandemque, ebenumque inter. Quod si inde ruberet,
Iam poterat variis aequare coloribus irim.
Hanc gens illa colit, studioque educere multo
Nititur: hac late colles campique patentes,
Hac omnis vestitur ager: nec sanctius illis
50Est quicquam, aut potiore usu: quippe omnis in illa
Spes iacet hanc contra pestem, quae coelitus illic
Perpetua est. Validos abiecto cortice ramos
Multa vi tundunt, aut in segmenta minuta
Elimant, puroque scobes in fonte reponunt,
55Dum bibulas noctemque diemque emaceret humor.
Inde coquunt: nec non illos ea cura fatigat,
Vulcano ne forte furens erumpat aquae vis,
Et superundantem spumam proiectet in ignes.
Spuma quippe linunt, si quicquam e corpore toto
60Abscedit, si quicquam aegros depascitur artus.
Dimidia absumpta, superest quodcunque, reponunt,
Divini laticis. Quin et segmenta relicta
Rursus, ut ante, coquunt, addentes suave liquens mel.
Scilicet hunc unum mensis accedere potum
65Et lex ipsa iubet gentis, mandatque sacerdos.
Servatum at laticem, et decocti pocula primi
Bina die quaque assumunt, quum surgit ab ortu
Lucifer, et sero egreditur quum Vesper Olympo.
Nec prius absistunt potu, quam menstrua cursum
70Luna suum, et totum peragrans perfecerit orbem,
Fraternasque iterum convenerit aemula bigas.
Interea caecis sese penetralibus abdunt,
Quo neque vis venti, non halitus aeris ullus
Insinuet sese, et gelidis afflatibus obsit.
75Quid mirandum aeque memorem super omnia victum
Quam tenuem, quam magna sibi ieiunia poscant?
Quippe solet satis esse, ipsum dum corpus alatur:
Dum superet vita, et tantum ne membra fatiscant.
Ne tamen ah ne tanta time, sacer ilicet haustus
80Ille modo ambrosiae, vires reficitque fovetque,
Inque occulta gerit ieiunis pabula membris.
Nectare ab epoto binas, non amplius, horas
Imponunt sese stratis, medicamen ut intro
Large eat, et calido sudorem e corpore ducat.
85Interea vacuas pestis vanescit in auras:
Et (dictu mirum) apparet iam pustula nulla:
Iamque nomae cessere omnes, iam fortia liquit
Membra dolor, primoque redit cum flore iuventa:
Et iam Luna suum remeans nova circuit orbem.
90Quis Deus hos illis populis monstraverit usus:
Qui demum et nobis casus, aut fata tulere
Hos ipsos: unde et sacrae data copia sylvae,
Nunc referam. Missae quaesitum abscondita Nerei
Aequora, in occasum Solisque cubilia, pinus,
95Littoribus longe patriis, Calpeque relictis,
Ibant Oceano in magno, pontumque secabant,
Ignaraeque viae, et longis erroribus actae.
Quas circum innumerae properantes gurgite ab omni
Ignoti nova monstra maris Nereides udae
100Adnabant, celsas miratae currere puppes,
Salsa super pictis volitantes aequora velis.
Nox erat, et puro fulgebat ab aethere Luna,
Lumina diffundens tremuli per marmora ponti,
Magnanimus quum tanta heros ad munera fatis
105Delectus, dux errantis per caerula classis;
"Luna", ait, "O pelagi cui regna haec humida parent,
Quae bis ab aurata curvasti cornua fronte,
Curva bis explesti, nobis errantibus ex quo
Non ulla apparet tellus, da littora tandem
110Aspicere, et dudum speratos tangere portus,
Noctis honos, coelique decus Latonia virgo."
Audiit orantem Phoebe, delapsaque ab alto
Aethere, se in faciem mutat, Nereia quali
Cymothoe, Clothoque natant, iuxtaque carinam
115Astitit, et summo pariter nans aequore fatur:
"Ne nostrae dubitate rates, lux crastina terras
Ostendet, fidoque dabit succedere portu.
Sed vos littoribus primis ne insistite: dudum
Ultra fata vocant. Medio magna insula ponto
120Est Ophyre, huc iter est vobis, hic debita sedes
Imperiique caput". Simul haec effata, carinam
Impulit: illa levi cita dissecat aequora cursu.
Aspirant faciles aurae, et iam clarus ab undis
Surgebat Titan, humiles quum surgere colles
125Umbrosi procul, et propior iam terra videri
Incipit. Acclamant nautae, terramque salutant,
Terram exoptatam. Tum portu et littore amico
Excepti, diis vota piis in littore solvunt:
Quassatasque rates, defessaque corpora curant.
130Inde, ubi quarta dies pelago, crepitansque vocavit
Vela Notus, remis insurgitur, altaque rursum
Corripiunt maria, et laeti freta caerula sulcant.
Linquitur incerto fluitans Anthylia ponto,
Atque Hagia, atque alta Ammerie, execrataque tellus
135Cannibalum, et ripa Gyane nemorosa virenti.
Protinus innumerae panduntur turribus altis
Insulae Oceano in vasto, quas inter opacis
Undantem sylvis unam, cursuque sonantem
Fluminis aspiciunt, magno qui spumeus alveo
140In mare fulgentes auro subvectat arenas.
Huius in ora placet pronas appellere puppes.
Invitant nemora, et dulces e flumine lymphae.
Iamque solo viridante alacres, ripaque potiti
In primis terram ignotam, Nymphasque salutant
145Indigenas, Geniumque loci, teque, aurifer amnis,
Quisquis in ora maris nitida perlaberis unda.
Tum duram Cererem, et patrii carchesia Bacchi
Aggere in herboso expediunt: dein quaerere si qui
Mortales habitent: pars fulvam fluminis undam
150Mirari, mixtamque auro disquirere arenam.
Forte per umbrosos sylvarum plurima ramos
Assidue volitabat avis, quae picta nitentes
Caeruleo pennas, rostro variata rubenti,
Ibat nativo secura per avia luco.
155Has iuvenum manus ut sylvas videre per altas,
Continuo cava terrificis horrentia bombis
Aera, et flammiferum tormenta imitantia fulmen
Corripiunt, Vulcane, tuum, dum Theutonas armas,
Inventum, dum tela Iovis mortalibus affers.
160Nec mora, signantes certam sibi quisque volucrem,
Inclusam, salicum cineres, sulphurque, nitrumque,
Materiam accendunt servata in reste favilla.
Fomite correpto diffusa repente furit vis
Ignea circumsepta, simulque cita obice rupto
165Intrusam impellit glandem: volat illa per auras
Stridula: et exanimes passim per prata iacebant
Deiectae volucres: magno micat ignibus aer
Cum tonitru, quo sylva omnis, ripaeque recurvae,
Et percussa imo sonuerunt aequora fundo.
170Pars avium nemus in densum conterrita, et altos
Se recipit scopulos: quorum de vertice summo
Horrendum una canit (dictu mirabile) et aures
Terrificis implet dictis, ac talibus infit.
"Qui Solis violatis aves, sacrasque volantes,
175Hesperii, nunc vos, quae magnus cantat Apollo,
Accipite, et nostro vobis quae nunciat ore.
Vos quanquam ignari, longum quaesita, secundis
Tandem parta Ophyrae tetigistis littora ventis.
Sed non ante novas dabitur summittere terras,
180Et longa populos in libertate quietos,
Molirique urbes, ritusque ac sacra novare,
Quam vos infandos pelagi terraeque labores
Perpessi, diversa hominum post praelia, multi
Mortua in externa tumuletis corpora terra.
185Navibus amissis pauci patria arva petetis,
Frustra alii socios quaeretis magna remensi
Aequora: nec nostro deerunt Cyclopes in orbe.
Ipsa inter sese vestras discordia puppes
In rabiem ferrumque trahet: nec sera manet vos
190Illa dies, foedi ignoto quum corpora morbo
Auxilium sylva miseri poscetis ab ista,
Donec poeniteat scelerum." Nec plura locuta
Horrendum stridens densis sese abdidit umbris.
Ollis ossa rigor subitus percurrit, et omnis
195Palluit, ac gelida fugit formidine sanguis.
Tum vero sacras volucres, divosque precati,
In primis Solem, et sanctum servantia lucum
Numina supplicibus venerantur agrestia votis:
Pacem orant, rursumque Ophyren, fluviumque salutant.
200Interea e sylvis nigrum genus ora comasque,
Ad naves nova turba virum concurrit inermis,
Pectora nudi omnes, evincti frondibus omnes
Paciferis: tanta qui celsas mole carinas
Mirati, vestesque virum, fulgentiaque arma.
205Vix satis expleri possunt: et ab aethere missi
Sive homines, sive heroes sint, sive Deorum
Numina, adorantum ritu, precibusque salutant:
Ante alios ipsum regem, cui munera laeta,
E ripis collectum aurum, et cerealia dona,
210Et patrios fructus, et mella liquentia portant.
Vestibus ipsi etiam nostris, et munere multo
Donati, exceptique mero nova gaudia miscent.
Non aliter, quam si mensis, dapibusque Deorum
Mortalis quisquam adscitus, foelixque futurus,
215Hauriat aeternum, coelestia pocula, nectar.
Ergo, ubi amicitiae securos foedere utrinque
Firmavere animos, habita et commercia gentis,
Ipsi inter sese reges in littore laeti
Complexu iungunt dextras, et foedera firmant.
220Alter gossipio tenui pectusque femurque
Praecinctus, viridi limbum pingente smaragdo,
Ora niger: iaculo armatur cui dextera acuto,
Squamosi spolium sustentat laeva draconis.
Alter at intexto laenam circumdatus auro,
225Quam subter rutila arma micant, capiti aerea cassis
Insidet, et pictae volitant in vertice cristae:
Fulgenti ex auro torques cui candida colla
Cingunt, atque ensis lateri dependet Iberus.
Et iam commixti populi, hospitioque recepti,
230Hi tectis domibusque, altis in navibus illi,
Laetitia ludisque dies per pocula ducunt.
Forte loco lux festa aderat, Solique parabant
Ultori facere umbroso sacra annua luco.
Hesperiaeque, Ophyraeque manus convenerat omnis.
235Hic convalle cava, ripae viridantis in herba,
Selectorum ingens numerus, matresque virique
Confusi, plebs atque patres, puerique senesque,
Astabant, animis tristes, et corpora foedi,
Squallentes crustis omnes, taboque fluentes:
240Quos circumfusos albenti in veste sacerdos
Pura lustrat aqua, et ramo frondentis Hyaci.
Tum niveum ante aras caedit de more iuvencum,
Et iuxta positum pastorem sanguine caesi
Respergit, pateraque rigat: Solique potenti
245Ad numeros paeana canit: nec caetera turba
Non sequitur, mactantque sues, mactantque bidentes,
Visceribusque veru tostis epulantur in herba.
Obstupuit gens Europae ritusque sacrorum,
Contagemque alio non usquam tempore visam.
250At dux multa animo tacitus secum ipse volutans,
"Hic erat ille," inquit, "morbus, (Dii avertite casum)
Ignotum interpres Phoebi quem dira canebat".
Tum regem indigenam, (ut sermo fandique facultas
Iam communis erat) cui sint solennia Divum,
255Scitatur: quid tanta astet convalle sub alta
Languentum miseranda manus: quid pastor ad aras
Sacra inter, caesi respersus sanguine tauri.
Quem contra, "Hesperiae O heros fortissime pubis,"
Rex ait, "Hi gentis ritus, haec sacra quotannis
260Ultori de more Deo celebramus: origo
Antiqua est, veteresque patrum fecere parentes.
Quod si externorum mores, hominumque labores
Audivisse iuvat, primaeva ab origine causam
Sacrorum, et pestis miserae primordia pandam.
265Forsitan Atlantis vestras pervenit ad aures
Nomen, et ex illo generis longo ordine ducti.
Hac et nos, longa serie, de stirpe profecti
Dicimur, heu quondam foelix et cara Deum gens,
Dum coelum colere, et superis accepta referre
270Maiores suevere boni: sed, numina postquam
Contemni coeptum est luxu fastuque nepotum,
Ex illo quae sint miseros, quantaeque secutae
Aerumnae, vix fando unquam comprendere possem.
Insula tum prisci regis de nomine dicta
275Ingenti terrae concussa Atlantia motu
Corruit, absorpta oceano: quem mille carinis
Sulcavit toties, terrae regina marisque.
Ex illo et pecudes, et grandia quadrupedantum
Corpora, non ullis unquam reparata diebus
280Aeternum periere: externaque victima sacris
Caeditur, externus nostras cruor imbuit aras.
Tum quoque et haec infanda lues, quam nostra videtis
Corpora depasci, quam nulli aut denique pauci
Vitamus, Divum offensis, et Apollinis ira
285De coelo demissa, omnes grassatur in urbes.
Unde haec sacra novo primum solennia ritu
Instituere patres, quorum haec perhibetur origo.
Syphilus (ut fama est) ipsa haec ad flumina pastor
Mille boves, niveas mille haec per pabula regi
290Alcithoo pascebat oves: et forte sub ipsum
Solstitium, urebat sitientes Sirius agros:
Urebat nemora: et nullas pastoribus umbras
Praebebant sylvae: nullum dabat aura levamen.
Ille gregem miseratus, et acri concitus aestu,
295Sublimem in Solem vultus et lumina tollens,
"Nam quid, Sol, te," inquit, "rerum patremque Deumque
Dicimus, et sacras vulgus rude ponimus aras,
Mactatoque bove, et pingui veneramur acerra,
Si nostri nec cura tibi est, nec regia tangunt
300Armenta? An potius superos vos arbitrer uri
Invidia? Mihi mille nivis candore iuvencae,
Mille mihi pascuntur oves: vix est tibi Taurus
Unus, vix Aries coelo (si vera feruntur)
Unus, et armenti custos Canis arida tanti.
305Demens quin potius Regi divina facesso?
Cui tot agri, tot sunt populi, cui lata ministrant
Aequora, et est superis, ac Sole potentia maior?
Ille dabit facilesque auras, frigusque virentum
Dulce feret nemorum armentis, aestumque levabit."
310Sic fatus, mora nulla, sacras in montibus aras
Instituit regi Alcithoo, et divina facessit.
Hoc manus agrestum, hoc pastorum caetera turba
Exequitur: dant thura focis incensa, litantque
Sanguine taurorum, et fumantia viscera torrent.
315Quae postquam rex, in solio dum forte sederet
Subiectos inter populos, turbamque frequentem.
Agnovit, Divum exhibito gavisus honore,
Non ullum tellure coli, se vindice, numen
Imperat, esse nihil terra se maius in ipsa:
320Coelo habitare Deos, nec eorum hoc esse, quod infra est.
Viderat haec, qui cuncta videt, qui singula lustrat,
Sol pater, atque animo secum indignatus, iniquos
Intorsit radios, et lumine fulsit acerbo.
Aspectu quo Terra parens, correptaque ponti
325Aequora, quo tactus viro subcanduit aer.
Protinus illuvies terris ignota profanis
Exoritur. Primus, regi qui sanguine fuso
Instituit divina, sacrasque in montibus aras,
Syphilus, ostendit turpes per corpus achores.
330Insomnes primus noctes, convulsaque membra
Sensit, et a primo traxit cognomina morbus,
Syphilidemque ab eo labem dixere coloni.
Et mala iam vulgo cunctas diffusa per urbes
Pestis erat, regi nec saeva pepercerat ipsi.
335Itur ad Americen sylva in Cartheside Nympham,
Cultricem nemorum Ammericen, quae maxima luco
Interpres Divum responsa canebat ab alto.
Scitantur, quae causa mali, quae cura supersit.
Illa refert: "Spreti vos O, vos numina Solis
340Exercent: nulli fas est se aequare Deorum
Mortalem: date thura Deo, et sua ducite sacra,
Et numen placate, iras non proferet ultra.
Quam tulit, aeterna est, nec iam revocabilis unquam
Pestis erit: quincunque solo nascetur in isto,
345Sentiet, ille lacus Stygios, fatumque severum
Iuravit. Sed enim, si iam medicamina certa
Expetitis, niveam magnae mactate iuvencam
Iunoni, magnae nigrantem occidite vaccam
Telluri: illa dabit foelicia semina ab alto:
350Haec viridem educet foelici e semine sylvam:
Unde salus." Simul obticuit, specus intus, et omne
Excussum nemus, et circumstetit horror ubique.
Illi obeunt mandata: sua ipsi altaria Soli
Instituunt: niveam Iuno, tibi magna iuvencam,
355Nigrantem, Tellus, mactant tibi maxima vaccam.
Mira edam. (At divos iuro, et monumenta parentum)
Haec sacra, quam nemore hoc toto vos cernitis, arbor,
Ante solo nunquam fuerat quae cognita in isto,
Protinus e terra virides emittere frondes
360Incipit, et magna campis pubescere sylva.
Annua confestim Soli facienda sacerdos
Ultori nova sacra canit. Deducitur ipse
Sorte data, qui pro cunctis cadat unus ad aram,
Syphilus: et iam farre sacro, vittisque paratis
365Purpureo stabat tincturus sanguine cultros:
Tutatrix vetuit Iuno, et iam mitis Apollo,
Qui meliorem animam miseri pro morte iuvencum
Supposuere, feroque solum lavere cruore.
Ergo eius facti aeternum ut monumenta manerent,
370Hunc morem antiqui primum statuere quotannis
Sacrorum, ille tuum testatur, Syphile, crimen,
Victima vana, sacras deductus pastor ad aras.
Illa omnis, quam cernis, inops miserandaque turba
Tacta Deo est, veterumque luit commissa parentum.
375Cui votis precibusque piis numerisque sacerdos
Conciliat vates Divos, et Apollinis iras.
Lustrati ingentes ramos, et robora sanctae
Arboris advectant tectis: libamine cuius
Vi mira infandae labis contagia pellunt."
380Talibus, atque aliis tempus per multa trahebant
Diversis populi commixti e partibus orbis.
Interea, Europae fuerant quae ad cara remissae
Littora, iam rursus puppes freta lata remensae
Mira ferunt: late (proh fata occulta Deorum)
385Contagem Europae coelo crebrescere eandem,
Attonitasque urbes nullis agitare medelis.
Quin etiam gravior naves it rumor in omnes,
Illo eodem classem morbo, iuvenumque teneri
Haud numerum exiguum, et totis tabescere membris.
390Ergo haud immemores, diras cecinisse volucres,
Affore, quum sylva auxilium poscatur ab illa,
Continuo faciles Nymphas, Solemque precati,
Intacti nemoris ramos, et robora ab alto
Convectare parant luco, medicataque sumunt
395Pocula, pro ritu gentis: quo munere tandem
Contagem pepulere feram. Quin dona Deorum,
Haud patriae obliti, et foelicem ad littora sylvam
Nostra iubent ferri, coelo si forsitan isto
Assimilem pellant labem: nec fata secundos
400Ipsa negant Zephyros, facilisque aspirat Apollo.
Munera vos Divum primi accepistis Iberi,
Praesens mirati auxilium: nunc cognita Gallis,
Germanisque, Scythisque, orbe et gavisa Latino
Iam nunc Europam vecta est Hyacus in omnem.
405Salve magna Deum manibus sata semine sacro,
Pulchra comis, spectata novis virtutibus arbos:
Spes hominum, externi decus, et nova gloria mundi:
Fortunata nimis, natam si numina tantum
Orbe sub hoc, homines inter gentemque Deorum
410Perpetua sacram voluissent crescere sylva.
Ipsa tamen, si qua nostro te carmine Musae
Ferre per ora virum poterunt, hac tu quoque parte
Nosceris, coeloque etiam cantabere nostro.
Si non te Bactra, et tellus extrema sub Arcto,
415Non Meroe, Libycisque Ammon combustus arenis,
At Latium, at viridis Benaci ad flumina ripa
Audiet, et molles Athesi labente recessus.
Et sat erit, si te Tiberini ad fluminis undam
Interdum leget, et referet tua nomina Bembus.