conticvere omnes quia supra dixit “fit strepitus tectis” . 'conticuere' autem pro conticuerunt: quod metri causa fit vel ratione clausularum. nec est ut quidam dicunt dualis numerus, qui apud Latinos numquam penitus invenitur. et bene 'omnes' addidit; poterant enim simul quidam, sed non omnes, tacere. intentique ora tenebant aut ora intuebantur loquentis, aut inmobiles vultus habebant, ut “tenuitque inhians tria Cerberus ora” , id est inmobilia habuit. aut 'tenebant' habebant, ut sit figura et intellegamus 'intenta tenebant', ut Terentius “nam Andriae illi id erat nomen. teneo” . ideo autem hoc addidit, quia potest quis tacere, nec advertere.
[2] inde aphaeresis est, pro deinde: vel ut quidam volunt 'tunc'. toro ab alto summus enim semper est pontificalis locus; non enim licebat supra regem sacrificulum quemquam accumbere. cum enim dicit de Didone “aurea conposuit sponda mediamque locavit” ostendit illam regali, non sacerdotali loco discubuisse. et Aeneas ubique quasi sacratus inducitur. dictus autem a tortis herbis est torus. et videtur hic ostendisse “ostroque superbo” et “aulaeis iam se regina superbis” , ut aulam significaret. 'ab alto' vero pro 'ex alto'; mutavit praepositionem. pater Aeneas honoris hoc nomen est. orsus propter longam narrationem. et 'orsus' hic 'coepit', alibi 'finit', ut “sic Iuppiter orsus” .
[3] infandum quia viro forti victum se dicere et doloris et pudoris est. ivbes vis, ut “iubeo Chremetem” : nam aliter hoc verbum Aeneae persona non recipit. renovare retexere, iterare.
[4] Troianas ut opes sic Horatius “aut pingues Phrygiae Mygdonias opes” . 'ut' autem quem ad modum. lamentabile regnum id est magnum, quasi dignum multa lamentatione, ut “hi multum fleti ad superos” . danai Argivi, dicti a Danao rege. nam Graeci proprie sunt Thessali a Graeco rege.
[5] miserrima vidi est enim poena et in atrocitate spectaculi, ut [in] “Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes” et “vidi egomet, duo de numero” .
[6] pars magna fui propter amissam coniugem. et hoc se commendat, ut paulo post “aut quid in eversa vidi crudelius urbe?” fando dum ipse dicit. alibi dum dicitur, ut “fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures” , quia gerundi modus est. quidam per infinitivum modum dictum accipiunt.
[7] myrmidonum Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, qui eum de Scyro secuti sunt. dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus cum in arbore fici formicas, id est μύρμηκας vidisset, optavit tot sibi socios evenire, et statim formicae in homines versae sunt. sed hoc fabulae est. nam Eratosthenes dicit Myrmidones dictos a rege Myrmidono. myrmidonum Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, quos ut quidam volunt de Scyro insula duxit ad Troiam. dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus, Iovis et Aeginae filius, cum vellet matris suae perpetuam memoriam permanere, insulam, in qua regnabat, a nomine eius Aeginam appellavit. hoc indignata Iuno pestilentia cives eius omnes absumpsit; quod cum vidisset Aeacus petit a Iove, ut formicae, id est μύρμηκες, quas casu animadverterat plures, in homines et suos socios verterentur. qui statim mutati in homines Myrmidones appellati sunt. sed hoc fabula est. nam Eratosthenes dicit, Myrmidonas dictos a rege Myrmidono, Iovis et Eurymedusae filio. sane amat hos exercitus iungere; nam et post ait “hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles” . aut duri miles vlixi 'duri' non laboriosi, sed crudelis, ut “quem dat tua coniunx dura” . nam Vergilius pro negotiorum qualitate dat epitheta, cum Homerus eadem etiam in contrariis servet. sensus autem est 'sine lacrimis haec nec a quovis hostium dicerentur'. illud autem quod Asinius Pollio dicit caret ratione, de Achaemenide dictum 'miles Ulixi', Myrmidonas vero et Dolopas praesentes esse, acceptos ab Heleno; sic enim dicti frangitur dignitas. miles vlixi] [sane] quaedam si singulariter proferantur, interdum gratiora sunt, ut “Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur” . 'Ulixi' autem vetus genetivus est, ut “atque inmitis Achilli” .
[9] praecipitat pro praecipitatur: verbum pro verbo, ut diximus. et duas causas praetendit, quibus dicit non posse universa narrari, dolorem et tempus. cadentia sidera aut epitheton est siderum, quae semper et oriuntur et occidunt; aut certe maiorem partem noctis vult esse transactam. per sidera autem noctem significat, quae somnos suadeat.
[10] casus cognoscere cognoscendorum casuum: et Graeca figura est. 'casus' autem fortunam, pericula; nam si 'mortem' dixisset, 'nostrorum' debuit dicere.
[11] et breviter praescribit, quia Dido dixerat a “prima dic, hospes, origine nobis” . ergo non ad Didonis voluntatem, sed narrantis officium. et quibusdam hic hysterologia videtur; supremum postremum, ultimum dicit. eversionem enim Troiae tantum omissis superioribus narrat.
[12] quamquam animus meminisse horret 'quamquam' melius praesenti iungitur tempori, ut 'quamquam scio, quamquam lego'. quod autem dixit 'meminisse horret' defectivi verbi ratio est; nec enim potuit dicere 'meminere'. et in his quae corrupta sunt naturaliter, ut 'odi' 'novi' 'memini' et omnia, tempora quae inveniuntur et suo et aliorum funguntur officio, ut 'memini' praeteritum est, legimus tamen et “memini videre, quo aequior sum Pamphilo” et “memini me turribus altis Corycium vidisse senem” . quod si fit et in verbis integris, ut “iuvat evasisse tot urbes” , quanto magis in corruptis? refugit propter metrum pro praesenti praeteritum posuit.
[13] incipiam deest 'tamen', quia, cum praeponitur 'quamquam', subiungi necesse est 'tamen'. fracti bello in hoc libro duplex intentio est: ne vel Troiae quod victa est, vel Aeneae turpe videatur esse quod fugit. fracti bello] bene defendit causam suorum, quod in bello non inpares fuerint. sane amat in adversis hoc verbo uti, ut “fractae vires” et “frangimur heu fatis, inquit” . fatisque repulsi oraculis: ut est “cum virgo poscere fata” : secundum Plautum tribus, vita scilicet Troili, palladii conservatione, integro sepulcro Laomedontis, quod in Scaea porta fuit, ut in Bacchidibus lectum est; secundum alios vero pluribus: ut de Aeaci gente aliquis interesset, unde Pyrrhus admodum puer evocatus ad bellum est; ut Rhesi equi tollerentur a Graecis; ut Herculis interessent sagittae, quas misit Philoctetes, quibus Paris peremptus est, cum ipse non potuisset adferre morte praeventus.
[14] ductores sonantius est quam 'duces', ut “regnatorem Asiae” : quod heroum exigit carmen. labentibus velocibus, ut “labere nympha polo” et “labere pinnis” . cursu enim lapsus celerior est.
[15] instar nomen est indeclinabile, licet Probus instaris declinaverit, ut nectaris. et caret praepositione, sicut 'peregre', quamvis Serenus lyricus “'ad instar'” dixerit. 'instar' autem est ad similitudinem: unde non restaurata, sed instaurata dicuntur aedificia ad antiquam similitudinem facta. equum de hoc equo varia in historiis lecta sunt: ut Hyginus et Tubero dicunt, machinamentum bellicum fuit, quod equus appellatur, sicut aries, sicut testudo, quibus muri vel discuti vel subrui solent: unde est “aut haec in nostros fabricata est machina muros” : ut alii, porta quam eis Antenor aperuit, equum pictum habuisse memoratur, vel certe Antenoris domus, quo posset agnosci. non nulli signum equi datum, ut internoscerent Graeci suos, vel hostes. a quibusdam dicitur facta proditione praedictum, ne quis eas domos violaret, quarum ante ianuam equus esset depictus, unde Antenoris et ceterorum domus agnitae sunt. aut quia equestri proelio victa est Troia. aut a monte Hippio, post quem se absconderant Graeci, unde et adludit 'instar montis equum'; ut “pelago credas innare revulsas Cycladas” . aut re vera hoc fuit, quod Vergilius sequitur. sed melius machinamenti genus accipimus. palladis arte aut ingeniose, aut dolose, ac si diceret, consilio iratae deae, quae fuit inimica Troianis.
[16] aedificant translatio, ut Cicero “navem tibi aedificatam esse Messanae” . item intexunt ut ipse alibi “bis denas Italo texamus robore navis” . aedificant] aedificari enim habitacula hominum dicimus; nam ideo hic de equo 'aedificant', qui erat homines recepturus; vel propter magnitudinem. intexunt] quia naves texi dicuntur; nam ideo ubi naves fiunt textrinum vocatur. abiete costas non sine ratione Vergilius hoc loco abietem commemorat, item acerem et pinum paulo post: nam fulminata abies interitum dominae significat, et Troia per feminam periit. acer vero in tutela Stuporis est: et viso equo stupuere Troiani, ut “pars stupet innuptae donum exitiale Minervae” . pinus in tutela quidem est matris deum; sed et fraudum et insidiarum, quia eius poma cadentia per fraudem interimunt: et hic equus plenus insidiarum est. abiete solutio est spondei, nunc in proceleumaticum, alias in dactylum, ut “arma virum” , alias in anapaestum, ut “fluviorum rex Eridanus” . sciendum sane, Vergilium ubique in solutione ista servare sibi excusationem synaliphae: quod alii contemnunt.
[17] votum oblatum: nam participium est. votum p. r. s.] id est vovisse pro reditu. Accius in Deiphobo inscriptum dicit “Minervae donum armipotentes Danai abeuntes dicant” . ea fama vagatvr hoc est reditus fama tantum fuit, non et simulationis; nam incipiunt et insidiae patefactae esse. ea fama vagatur bene excusat, ne reus sit conscientiae.
[18] huc pro illuc. huc in equum, vel in hanc rem. delecta corpora delectorum virorum. sortiti contraria sunt dilectus et sortitus. sed intellegimus, plures quidem electos, sorte tamen ex ipsis ductos, qui includerentur. virum pro virorum, qua figura et in prosa utimur. dicit sane Plinius [in naturali historia] hoc in neutro non esse faciendum, scilicet propter casuum similitudinem, nisi forte nimia metri necessitas cogat. furtim num a plebe, hoc est nullo sciente, id est latenter? nam et furtum ideo dicitur, quod magis per tenebras admittatur; unde fures qui quasi per furvum tempus, hoc est nigrum, aliquid subripiunt.
[19] caeco lateri pro caecis lateribus. et nota aliter dici caecum hominem, id est non videntem, aliter caecum latus, id est obcaecaturum, absconsurum. cavernas ingentes non nulli omnia loca concava cavernas dictas a veteribus asserunt, ut “et umbrosae penitus patuere cavernae” . alii fustes curvos navium, quibus extrinsecus tabulae adfiguntur, cavernas appellarunt: unde, quia naves texi dicuntur et cavernae navium sunt, permansit in metaphora, ut et 'intexunt' diceret et 'cavernas'. alii quodcumque in arcum formatum est, quod flexum et in altitudine curvatum ad sedem deducitur cavernam dici tradunt.
[20] ingentes ut diximus, epitheto levavit tapinosin. uterumque uterus est mulierum: nam praegnantis proprie est. quem modo ideo dixit, quia dicturus est “feta armis” . alvus est quo defluunt sordes, ut Sallustius “simulans sibi alvum purgari” . venter qui videtur, ut Iuvenalis “Montani quoque venter adest abdomine tardus” . sane et in tragoedia de hoc equo ἐγκύμονα legitur; hinc ergo hic 'uterum' dixit. armato milite ut supra “ex hoste” . armato milite] singularem numerum pro plurali posuit, ut “ultro Inachias venisset ad urbes Dardanus” pro Dardani; et alibi pluralem pro singulari, ut “desiste manum committere Teucris” , cum solus esset Aeneas.
